Hoe groot is de macht van architecten over ‘hun’ gebouwen? 8 vragen (en antwoorden)

Architect Fons Verheijen voor 'zijn' gebouw.
Architect Fons Verheijen voor 'zijn' gebouw. © Omroep West / Robbert van Cleef
DEN HAAG - De architect van het stadhuis in Den Haag die moeilijk doet over het plaatsen van netten tegen ‘springers’ in de hal van het gebouw. Diezelfde architect die om toestemming moet worden gevraagd om in het kader van het 100-jarig bestaan van kunstbeweging De Stijl gekleurde blokken à la Mondriaan op het pand aan te brengen. En nu weer Naturalis dat bang is voor een faillissement, omdat de architect de uitbreiding van het gebouw wil tegenhouden, omdat hij dat een ‘verminking van zijn ontwerp’ vindt. Die architect kreeg dinsdag gelijk van de rechter: Naturalis moet de verbouwing stilleggen.
Dat werpt een aantal vragen op, want hoe machtig zijn architecten eigenlijk? Wij stelden hierover acht vragen aan professor Ir. Thijs Asselbergs, hoogleraar Architectural Engineering aan de Faculteit Bouwkunde van de TU Delft.

1. In hoeverre heeft een architect nog invloed op een gebouw nadat het is opgeleverd?

'Dat hangt ervan af. Dat heeft te maken met auteursrecht. Het ligt eraan wat je met elkaar afspreekt. Of je hebt iets in het contract afgesproken over auteursrecht, of je hebt als architect het auteursrecht uit handen gegeven. Maar het is wel een goed gebruik dat eigenaren of mensen die met een gebouw zoals een museum of kerk te maken hebben, zorgvuldig met elkaar omgaan en netjes in gesprek gaan hoe je dat gaat doen als je het gaat verbouwen of aanpassen. Dus de opdrachtgever en de oorspronkelijke architect moeten contact met elkaar hierover hebben.'

2. Kun je daar als eigenaar van het gebouw dan niks tegen doen, als het auteursrecht bij de architect ligt?

'Dat ligt dan wettelijk vast. Als je geen afspraken hebt gemaakt, moet je er toch zorgvuldig mee omgaan. Ik geef een voorbeeld. Ik heb aan Vredenburg in Utrecht gewerkt. Daar had de oorspronkelijke architect het auteursrecht en de gemeente wilde het muziekcentrum verbouwen. In goed overleg met Herman Hertzberger, de oorspronkelijke architect, is besloten dat hij de architect bleef, maar dat hij wel bereid was om zijn ontwerp aan te passen. Het komt erop neer dat je altijd goed moet overleggen, zeker als het auteursrecht is vastgelegd. Dat moet je van tevoren toch goed kijken wat er is vastgelegd. Anders moet je na afloop naar de rechter, zoals bij Naturalis. Men is daar gaan verbouwen, zonder de architect te raadplegen. Dat is mij ook wel eens overkomen, dan gaat iemand het anders uitvoeren dan ik wil. Dan steek ik mijn vinger op en vraag: Wat ben je nou aan het doen? Mijn werk wordt verminkt.'

3. Maar dat heeft toch iets geks, want je huurt een architect in, die betaal je flink en dan heb je je eigen gebouw. Dan moet je er toch ook gewoon zelf over kunnen beslissen?

'Dat snap ik, die redenering. Maar architectuur is een ‘gebonden kunst’. Je maakt een prachtig gebouw. Als je van tevoren afspreekt dat de architectuur beschermd is, heb je dat te respecteren. Je kunt niet zomaar als je afspraken hebt gemaakt hoe een product moet worden beschermd, dat ineens anders gaan interpreteren en iets afwijkends maken.'

4. Het is dus niet wie betaalt, bepaalt?

'Nee, in dit soort gebouwen gaat publiek geld. Daar wordt zorgvuldig een architect voor geselecteerd, die er met ziel en zaligheid aan werkt. Die hebben afspraken daarover gemaakt. Soms zijn er opdrachtgevers die zeggen: ik wil dat je het auteursrecht inlevert. Dan ben ik erbij dat ik het inlever, dan is het mijn eigen keuze. Ik snap de vraag, want een architect is inderdaad niet goedkoop, maar afspraak is afspraak. Daar zijn contracten en overeenkomsten voor. Je maakt uiteindelijk een object, dat niet zomaar zonder jouw toestemming kan worden aangepast. Een gebouw is niet vogelvrij, daar komt het op neer.'

5. Waar ligt dan de grens? Want je hoort ook weleens dat een architect bijvoorbeeld niet wil dat er planten komen te staan, of kapstokken worden opgehangen. Dat klinkt toch een beetje absurd?

'Dat snap ik wel. Dat hangt een beetje van de omstandigheden af. Een gebouw is uiteindelijk wel van de gebruikers. Dus als een architect zich op dat niveau met het gebouw blijft bemoeien, waar de planten moeten staan, enzovoorts… dan gaat dat wel te ver. Dat ben ik met je eens.'

6. Doen alle architecten zo moeilijk? Of is de ene strenger dan de ander over wat er met zijn of haar gebouw gebeurt?

'Architecten zijn natuurlijk ook mensen, dus daar heb je verschillende soorten in. Net als met andere mensen zijn er meegaande en minder makkelijke types. De architecten van naam, die ook een reputatie hebben, zijn er wel op gebrand dat hun werk beschermd blijft. Dat ze over zo’n ‘verminking’ zeggenschap hebben. Het gaat dan vaak over kozijnen bijvoorbeeld, waardoor een gebouw er anders uit komt te zien. Zo’n architect als Verheijen (van Naturalis, redactie) is er kien op dat zijn werk niet wordt verminkt. Het gaat ook over architectonische kwaliteit. Die moet je ook meewegen. Een gewoon rechttoe rechtaan gebouw als een eengezinswoning waar we er in Nederland een miljoen van hebben, is wat anders dan een museum. Dat moet je per situatie goed afwegen.'

7. Hoe controleren die architecten dat eigenlijk, of het wel mag wat er met 'hun' gebouw gebeurt?

'Er zullen van mij ook gebouwen al veranderd zijn zonder dat ik er weet van heb. Ik ga ze niet elke zondag afrijden ofzo. Voor de verbouwing van Naturalis is waarschijnlijk een Europese aanbesteding geweest. Architecten en bouwers letten daar altijd op, dat is openbare informatie. Dus toen is er waarschijnlijk een belletje gaan rinkelen. Dit is een hele interessante zaak, rond Naturalis. De rechter speelt een rol, maar ook de publieke opinie is belangrijk.'

8. Ik krijg toch het idee dat architecten een beetje lastige types zijn… Klopt dat?

'Nee hoor, dat is generaliserend. Ze komen op voor hun rechten, dat is normaal. Ik vind het een goede zaak dat de rechter er bij Naturalis een uitspraak over moet doen. Dat klinkt misschien raar, maar dit gaat over architectuur, over de positie van de architect. Die is belangrijk. Het is een principiële zaak. Zo ken ik Verheijen ook. Die heeft er met ziel en zaligheid aan gewerkt en vindt dat zijn werk verminkt wordt. Dat het principieel wordt uitgedokterd wie er nu gelijk heeft, vind ik echt goed.'