Deskundige: ‘Burgemeesters verzinnen soms smoesjes om demonstraties Pegida te verbieden’

‘Sommige burgemeesters gebruiken de openbare veiligheid als smoesje, wanneer de inhoud van een demonstratie ze niet aanstaat’, zegt hoogleraar staats- en bestuursrecht Jon Schilder tegen Omroep West. De professor, werkzaam aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, erkent dat de scheidslijn tussen de vrijheid van meningsuiting en de handhaving van de openbare orde vaak dun is.

‘Onze grondwet beschermt pas sinds de laatste grote herziening van 1983 het recht op demonstratie. Pas in de jaren ’60 kwam het verschijnsel van de massale demonstraties opzetten, bijvoorbeeld rond de provo’s, kruisraketten en Vietnam.’ Naast de Grondwet is er ook een aparte wet voor: de 'Wet Openbare Manifestaties'. Die geeft de burgemeester allerlei bevoegdheden om op te treden tegen betogingen.

Maar hoe zit het dan met die scheidslijn? Schilder: 'In dit geval met Pegida gaat het om de demonstratievrijheid. Men wil provoceren, dus dan kom je op een snijvlak terecht. Hoe ver mag je gaan? Zij gaan in de buurt van een moskee de kat op het spek binden en daar actie voeren tegen islamisering. Dat is natuurlijk wel vragen om moeilijkheden.'

Volgens Schilder wordt de moslimwereld 'vrij hard geprovoceerd door daar een varken te gaan roosteren, zeker als je dat tijdens de ramadan doet'. De hoogleraar zegt dat er standaard jurisprudentie is van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, waarin staat dat je het recht hebt om te provoceren.

'Dan mag het dus nooit zo zijn dat de burgemeester zegt: jij bent aan het provoceren, dus ga ik het verbieden. Dan zou dat namelijk onmiddellijk sneuvelen bij de rechter. Want het Europese hof stelt dat het recht om te provoceren valt onder de vrijheid van meningsuiting.'

Maar ja, wat is provoceren precies? 'Provoceren betekent dat je ervoor kunt zorgen dat bij andere mensen het bloed uit de oren spat van ergernis, of zelfs woede. Dat kan allemaal, het maakt onderdeel uit van de vrijheid van meningsuiting. Maar de grenzen liggen daar waar je binnen het bereik van het strafrecht komt. Kijkt maar naar de minder Marokkanen-uitspraak van Geert Wilders. Daarover dient nog een hoger beroep. Is dat vrijheid van meningsuiting of een strafrechtelijk delict? Dáár ligt die grens.'

En het ligt zelfs nog moelijker. 'Om het nog ingewikkelder te maken, de burgemeester mag zich er niet mee bemoeien. Het is niet aan de burgemeester om te beoordelen of de grens van het strafrecht wordt overschreden. Belediging, oproep tot haat, discriminatie… Dat is allemaal aan het OM en de rechter. Maar achteraf, pas dan kunnen ze bepalen of er sprake is geweest van een strafbaar feit.'

Maar waarom kan het dan in bijvoorbeeld Gouda en Den Haag niet bij de moskee, maar in Rotterdam wel? 'Dan zal de Rotterdamse burgemeester een andere afweging maken waar het gaat om de veiligheid. Het heeft te maken met logistiek. De rechtbank in Utrecht vond het recht van betoging ook heel belangrijk, maar op die plek daar bij de moskee is het lastig om wanordelijkheden te bestrijden. Dat zal in Rotterdam dan anders zijn.'

Pegida zegt door het besluit van de Utrechtse rechter en dat van de burgemeesters in zijn grondrechten aangetast te zijn. 'Op zich hebben ze gelijk', zegt Schilder, 'maar het is de vraag of het wel of geen terechte aantasting is. In principe is het aan betogers zelf om te kiezen waar ze willen demonstreren. In het verleden hebben burgemeesters soms de openbare orde ook wel als smoesje gebruikt bij extreem-rechts.'

'Die demonstraties werden vroeger vrij gemakkelijk verboden door burgemeesters. Ik kreeg vaak de indruk dat het om de inhoud ging en dat de openbare orde zeg maar als een soort troef werd gebruikt. Dan werd bijvoorbeeld een fabrieksterrein buiten de stad aangewezen. De rechter heeft daar al meerdere keren doorheen geprikt. Die zei dat demonstranten zelf hun keuze moesten maken. Burgemeesters moeten echt aannemelijk maken dat ze niet in staat zijn om op de gekozen plek de orde te handhaven.'

Dan zou Pegida wellicht kansrijk zijn wanneer de beweging naar de rechter stapt om bijvoorbeeld in Den Haag of Gouda alsnog bij de moskee te mogen demonstreren. Of toch niet? 'Dat kan. De rechter heeft Pegida weleens eerder in het gelijk gesteld. Het hangt heel erg af van de overtuigingskracht die de burgemeester heeft om de logistieke problemen aan te tonen. Dat zal dan heel handig moeten worden verpakt in alleen fysieke omstandigheden, dus weer die openbare orde,' aldus Schilder.

Maar de rechter wil dan ook wel een rapportage zien en zal kritische vragen stellen. 'Er moet dan bijvoorbeeld een kaart worden getoond, waarop te zien is dat er geen vluchtroutes zijn, of dat het een volstrekte chaos in het verkeer wordt, dat soort dingen. Maar als dat niet lukt, zal de gemeente juist extra bescherming moeten bieden aan Pegida, om ervoor te zorgen dat de demonstratie toch door kan gaan.'

Pegida is overigens niet van plan om naar de rechter te stappen. 'Er ligt al een uitspraak van de rechter in Utrecht. Die bevestigt ons beeld dat we een probleem hebben rond gewelddadige moslims wanneer je een andere mening hebt. Het is nog steeds niet mogelijk om in een bepaald stukje van Nederland, de Schilderswijk, je mening te vertellen. Daarvoor naar de rechter stappen heeft geen zin en kost ook weer geld,' zegt Pegida-voorman Edwin Wagensveld tegen Omroep West.

Hij wijst er ook op dat een kort geding meestal te snel gaat. 'De rechter zal je misschien wel gelijk willen geven, maar hoe trek je op zo’n korte termijn een blik agenten open? Dat lukt vaak niet en dus zal geen enkele rechter dat risico durven nemen.'

Eerder zei Pegida al dat burgemeesters zich bij hun beslissing om demonstraties te verplaatsen ook laten leiden door dreigementen uit islamitische hoek. Volgens hoogleraar Jon Schilder mag zoiets nooit een aanleiding zijn een demonstratie te verbieden. 'Daar is jurisprudentie over. Want anders kan iedereen de demonstratievrijheid om zeep helpen. Als er alleen gedreigd wordt met een tegenactie dan is dat nooit een argument.'

Schilder denkt dat burgemeesters over het algemeen wel zuiver redeneren. 'Soms is het ook moeilijk te doorgronden. Ze zijn natuurlijk slimmer geworden. Vroeger zeiden ze gewoon: dit soort demonstraties willen we niet in onze gemeente. Nu zijn ze door schade en schande wijs geworden en zoeken ze de juiste juridische argumenten, zodat ze sterker staan.'

Of hun argumenten kloppen is voor de professor moeilijk te controleren. 'Nee, dat kan ik niet. Het blijft altijd mogelijk dat een burgemeester gewoon argumenten zoekt om een demonstratie te verbieden.' Dat roept wel vragen op. Want als een deskundige dat al niet kan controleren, hoe moeten wij als 'gewone stervelingen' dat dan doen?

'Het is echt ondoorzichtig, want elke burgemeester staat er anders in. Maar dat geldt eigenlijk altijd op het terrein van openbare orde en handhaving. De burgemeester moet een taxatie maken hoe ernstig de dreiging is en welke partij voorrang krijgt. Sommige burgemeesters piekeren er niet over demonstraties van extreem-rechts te verbieden. Die houden vast aan het recht op betoging en zetten desnoods extra ME in. Andere verbieden soms eerder en kunnen daar dus smoesjes voor gebruiken. Het is allemaal lastig te controleren.’

Burgemeester Schoenmaker van Gouda, die een demonstratie bij de moskee in zijn stad verbood maar Pegida wel op een andere plek wilde laten demonstreren,  zegt dat hij geen smoesjes gebruikt. 'Het recht op demonstreren is in Nederland een groot goed, waar ik als burgemeester pal voor sta. Ik heb dan ook serieus gekeken naar de aanvraag,' zegt hij tegen Omroep West.

'De manier waarop men wil demonstreren staat haaks op de waarden waar ik ook voor sta, zoals het zoeken van verbinding en het tegengaan van polarisatie. Maar dat speelt bij de afweging geen rol, bij mij niet en bij andere burgemeesters ook niet.'

Schoenmaker stoort zich aan geluiden over vermeende smoesjes. 'Ik word een beetje moe van dit type reacties. Burgemeesters gaan niet over de inhoud, maar moeten wel zorgen dat een betoging veilig kan verlopen, voor zowel demonstranten als omstanders.'

Over zijn keuze om de demonstratie bij de moskee te verbieden, zegt Schoenmaker: 'De locatie die Pegida heeft aangedragen, biedt hiervoor naar mijn mening en die van de politie onvoldoende waarborgen. Naast het feit dat de verkeersveiligheid in het gedrang komt, vinden er rioolwerkzaamheden plaats in de straat. Ik heb dan ook niet toegestaan dat de actie voor de deur van de moskee plaatsvindt, maar wel een prima alternatief aangewezen, midden in de stad.'

Volgens een woordvoerder van de Haagse burgemeester Krikke is er in Den Haag ook geen sprake van een 'smoesje' om de demonstratie bij de moskee te verbieden en de demonstranten van Pegida alleen toe te staan bij de Koekamp, tegenover het Centraal Station, te protesteren.

'Dat is hier absoluut niet aan de orde. De burgemeester heeft in haar verklaring aangegeven dat zij niet treedt in de inhoudelijke boodschap van de organisaties. De verplaatsing van de locatie is gebaseerd op actuele informatie en een zeer serieuze en grondige weging.'

Volgens de woordvoerder wordt er in Den Haag veel toegestaan op het gebied van demonstraties. 'Het beleid is ruimhartig. Dat moet ook, als je demonstratiehoofdstad van Nederland bent met 1500 betogingen per jaar.'

'Er worden geen demonstraties verboden. We faciliteren waar mogelijk, of het nou Ajax-supporters zijn die willen demonstreden tegen hun afwezigheid bij uitwedstrijden met ADO of zoals nu Pegida. We zorgen dat de boodschap zichtbaar en hoorbaar gebracht kan worden. De Koekamp is toch geen locatie waarvan je kunt zeggen: ze stoppen onwelgevallige meningen weg? Dat is hartje stad', zegt hij.

Pegida-voorman Edwin Wagensveld zei dinsdag tegen Omroep West dat de Haagse burgemeester is gezwicht voor dreigingen uit de hoek van moslims. Hij noemde het belachelijk dat hun demonstratie niet door mag gaan, terwijl er volgens hem niets tegen de dreigers wordt ondernomen. De woordvoerder van Krikke wil daar niet op ingaan. Hij verwijst voor een reactie naar de politie en het OM.

Een politiewoordvoerster zegt woensdagmiddag desgevraagd tegen Omroep West: 'Er wordt één bedreiging onderzocht die op sociale media is geüit. We proberen nu te achterhalen wie er achter die bedreiging zit.' Volgens haar is de bedreiging gerelateerd aan het aangekondigde protest van Pegida in Den Haag. Over de stand van zaken in het politieonderzoek kan ze niks zeggen.

Bij het Openbaar Ministerie in Den Haag zijn volgens een woordvoerder geen aangiftes bekend. Pegida heeft overigens gezegd zich niet door de verboden te laten tegenhouden. 'We komen zeker, maar waar, wanneer en hoe we gaan opduiken dat ik ga ik u niet vertellen', zei Wagensveld dinsdag tegen Omroep West.