RECONSTRUCTIE: Hoe de formatie met Forum voor Democratie in Zuid-Holland mislukte

Woensdagavond 20 maart, 21.02 uur. Forum voor Democratie is volgens de exitpoll van de NOS de grootste partij in Zuid-Holland. Maar er klinkt geen gejuich in de grote hal in het provinciehuis, waar verder alle partijen de uitslagen volgen. Het is het beeld dat de afgelopen verkiezingscampagne kenmerkt: de provinciale voorman van Forum voor Democratie laat zich bij vrijwel geen enkel debat zien. Verschillende lijsttrekkers hebben de Zuid-Hollandse FvD-leider Rob Roos überhaupt nog nooit ontmoet. Wat wil Forum eigenlijk in Zuid-Holland? Wil FvD via de Provinciale Staten het kabinet via de Eerste Kamer dwarsbomen of heeft het daadwerkelijk een plan voor de provincie?

Het campagneplan – bedacht door toenmalig partijbestuurder Henk Otten – is wel duidelijk: Forum wil aan slechts twee debatten meedoen. Roos debatteert op Radio West en hij wil deelnemen aan het tv-debat van Omroep West en RTV Rijnmond, maar komt niet opdagen. Hij krijgt een uitnodiging maar hoort er daarna niets meer van, is zijn redenering.

Roos viert het overwinningsfeest in Zeist, in theater Figi. Hij hoort zijn partijleider Thierry Baudet aan, na de verkiezingsoverwinning van FvD. 'De uil van Minerva spreidt zijn vleugels bij het vallen van de avond. En dat geldt niet alleen voor deze avond, beste vrienden', zo begint Baudet zijn toespraak. Roos drinkt – ondanks de feestvreugde – slechts één wijntje. Meer niet. Zo is ook de afspraak met Lennart van der Linden, zijn collega-Statenlid in Zuid-Holland. Ze moeten scherp blijven, want nu begint het echte werk. Die avond belt Roos met Hans Wiegel, die eerder al door Baudet is gepolst om informateur in Zuid-Holland te worden. Wiegel feliciteert Roos met de winst en zegt toe de rol als informateur op zich te nemen.

De oogjes van Roos zijn nog klein als hij de volgende dag aankomt bij het provinciehuis. Hij komt niet alleen: een elfkoppige fractie komt het huis van Zuid-Holland binnen, lopend vanaf de parkeergarage onder het Malieveld. Roos heeft in de WhatsApp-groep van zijn fractie afgesproken: 'We komen met z'n elven. Ik wil geen rugzakken zien, maar aktetassen. Dress for success.' De beeldvorming is geslaagd: meerdere journalisten, fotografen en cameramensen registreren de komst van FvD en iedereen in het provinciehuis interpreteert het moment als de invasie van Forum voor Democratie. Saillant detail: ook Henk Otten en partijwoordvoerder Jeroen de Vries mengen zich onder de groep FvD'ers – wat niet is afgesproken.

De komst van Otten levert voor zowel hemzelf als voor Roos een ongemakkelijk moment op. Otten schuift aan bij het fractievoorzittersoverleg, geleid door de commissaris van de Koning, Jaap Smit. Alle fractievoorzitters zitten in een kring naar Roos te kijken en te luisteren. Hij stelt Hans Wiegel voor als informateur. Alle partijen vinden dat prima, tot de laatste partij aan de beurt is: DENK. Metin Çelik wil Job Cohen als tweede informateur.

Roos zegt dat hij daar even over moet nadenken, maar hij weet al wat het antwoord wordt. Rotterdammer Roos doorziet de truc, die door de SP in de havenstad is toegepast bij de informatie na de gemeenteraadsverkiezingen. Intussen dineert FvD-leider Baudet met Wiegel in het Friese Sneek over zijn aanstaande klus. Wiegel verzekert Forum: 'Ik doe het alleen, anders doe ik het niet.' Hij krijgt zijn zin; na het weekend gaat hij aan de slag en onderzoekt hij wat de verschillende partijen in Zuid-Holland willen.

VVD'er Vermeulen komt tijdens de bekendmaking van de definitieve verkiezingsuitslag in het stadhuis in Den Haag burgemeester (en tevens partijgenoot) Pauline Krikke tegen. 'Je moet Wiegel gewoon even bellen', adviseert ze Vermeulen. De VVD'er achterhaalt het telefoonnummer van de VVD-coryfee en belt hem 's avonds rond 20.30 uur op. Hij spreekt de voicemail in van Wiegel. Wiegel belt niet lang daarna terug. 'Meneer Vermeulen, wat een genoegen. Ligt u al onder de wol?', is zijn eerste vraag aan Vermeulen. 'Ik ben de stukken van Gedeputeerde Staten aan het lezen.' Wiegel: 'Oh, interessant.' Vermeulen: 'Nou, er zijn interessantere dingen in het leven.' Wiegel: 'Ha! Ha! Ik hoor het al: u zit er goed in.' Wiegel vraagt hoeveel leden het provinciebestuur nu heeft en welk aantal ideaal zou zijn. Volgens Vermeulen zouden vijf tot zes gedeputeerden het werk kunnen doen, maximaal zeven.

Wiegel belegt een persconferentie. Forum en de VVD moeten als twee grootste partijen in het college met elk twee gedeputeerden, aangevuld met andere partijen. Hij stelt in totaal zeven gedeputeerden voor. 'De kern van mijn aanpak is dat je moet kiezen voor samenwerking, voor elkaar wat gunnen', legt Wiegel uit. 'Dat geldt in het hele leven en ook in de politiek. Vooral moet je elkaar vertrouwen. Als dat de habitus kan zijn, ben ik er wel optimistisch over.'

Na de persconferentie ontvangt Wiegel de fractievoorzitters van alle partijen. Wiegel doet zijn das af, jasje uit en een blauwe trui aan. Het gesprek met de informateur is in veel gevallen zo voorbij. Aan VVD'er Vermeulen stelt hij slechts enkele vragen: 'Zo, dus u bent lid van het college, zou u dat willen blijven? Bent u tevreden met uw huidige portefeuille en zou u dat nog een keertje willen doen? Hebben de andere partijen goede kandidaten in uw ogen? Nou, oké, heeft u verder nog iets?'

Maar het aantal keuzes dunt in rap tempo uit. D66 ziet zichzelf niet in een bestuur met Forum. 'Het is niet waarschijnlijk vanwege fundamentele verschillen', zegt D66'er Ria Oosterop. Drie dagen later hakt ook GroenLinks de knoop door: 'Een coalitie van GroenLinks met Forum is weinig realistisch.'

CDA-fractievoorzitter Adri Bom-Lemstra wil wel met Forum praten, maar heeft nog wel enkele vragen die moeten worden beantwoord. De landelijke leiding is ook ingelicht: CDA-partijleider Sybrand Buma wordt telefonisch op de hoogte gebracht, net als partijvoorzitter Rutger Ploum. Bom-Lemstra wil weten hoe de partijtop erover denkt. Niet om toestemming te vragen, maar om te inventariseren of ze tegenstand kan verwachten.

Getalsmatig blijven dan de gecombineerde fractie van ChristenUnie & SGP, de PvdA en de PVV als mogelijke gesprekspartners over. ChristenUnie & SGP wil niet aan tafel. De fractie heeft vanaf het begin aangedrongen op een inhoudelijke verkenning (gesprekken over de inhoud) en een brede coalitie. Fractievoorzitter Anne Koning van de PvdA zit in een lastig parket: zij wil zelf wel praten met Forum, maar zij denkt dat het slecht zal vallen bij haar achterban. VVD'er Vermeulen verzint een list: samen met VVD-gedeputeerde Jeannette Baljeu legt hij de verkiezingsprogramma’s van FvD en PvdA naast elkaar en ze typen wat teksten waar beide partijen het over eens zijn.

Toch houdt de PvdA de boot af. En sinds het kabinet-Rutte I (VVD en CDA met gedoogsteun van PVV) is de partij van Geert Wilders geen serieuze coalitiepartner meer, maar toch staan VVD en CDA open voor een gesprek. Dan moet de PVV wel de minder-Marokkanen-uitspraak van Wilders terugnemen, en dat wil PVV'er Henk de Vree niet.

FvD, VVD en CDA zoeken naar een opening om de impasse te doorbreken. Er wordt voor het eerst gesproken over een minderheidscoalitie, maar ze willen eerst alle opties onderzocht hebben. En zolang andere partijen niet eens willen praten, is het niet alles onderzocht, zo is de gedachte. Maar dan heeft VVD'er Vermeulen een lumineus idee, vinden Roos (FvD) en Bom-Lemstra (CDA). 'Zullen we met z’n drieën kijken hoe ver we komen?', stelt Vermeulen voor. Ook informateur Wiegel ziet het zitten en maakt 'een pas op de plaats'. De drie partijen kunnen beginnen aan een inhoudelijke verkenning.

Voordat er inhoudelijk wordt gesproken, moeten de hoofdonderhandelaars en hun secondanten elkaar leren kennen. Ze spreken met z’n zessen af in een restaurant aan de Hooikade. Tijdens de volgende besprekingen wordt in de werkkamer van VVD-gedeputeerde Jeannette Baljeu afgesproken. De keuze is op die locatie gevallen vanwege de aanwezigheid van een grote ronde tafel. Maar de zoete versnaperingen - zoals stroopwafels en gevulde koeken - op de tafel zijn ook niet onbelangrijk. Ze vinden gretig aftrek bij de onderhandelaars. Ze blijken echte zoetekauwen, als VVD'er Vermeulen een stukje taart meeneemt. De keren daarna neemt elke keer een andere onderhandelaar iets mee, maar FvD'er Roos verzuimt. Dat krijgt hij ook te horen. Roos loopt speciaal de stad in om vervolgens met hazelina's terug te komen.

Tijdens de nadere inhoudelijke verkenning tussen FvD, VVD en CDA ontstaat er wederzijds vertrouwen en geloof. Ze worden het al snel over de zeven thema’s eens: wonen, energie, mobiliteit, economie, natuur, landbouw en bestuur. Elke keer dat er wordt afgesproken, wordt een thema uitgewerkt. Zelfs over de tekst worden ze het snel eens, die vooral Baljeu uittypt.

Het enige moment waarop het dreigt mis te gaan, is het thema energie. Zowel Vermeulen als Bom-Lemstra denken die dag dat de besprekingen zullen klappen. Over dit thema wordt het langst gesproken, namelijk twee dagdelen in plaats van een enkel dagdeel, maar de partijen komen er wel uit.

Wiegel krijgt drie weken later het eindresultaat te zien: zeven pagina's aan gezamenlijke plannen voor Zuid-Holland, met opvallende ideeën zoals een onderzoek naar een kerncentrale en een onderzoek naar een vliegveld in zee. 'Hartstikke mooi', reageert de VVD-coryfee op het voorlopige akkoord.

De drie zijn dolblij met het akkoord dat de partijen presenteren. Maar bij Vermeulen (VVD) en Bom-Lemstra (CDA) verdwijnt de glimlach zodra ze een filmpje op Twitter zien, waarbij Baudet en Roos in de Statenzaal van het provinciehuis het concept-coalitieakkoord claimen. 'SGP, 50PLUS, misschien zelfs Partij van de Arbeid. Alle partijen die op inhoud met ons willen samenwerken, nodigen we uit om een zo’n breed mogelijke coalitie te maken', zegt Baudet in het filmpje.

De video schiet in het verkeerde keelgat bij Vermeulen en Bom-Lemstra, omdat er is afgesproken om zorgvuldig over het nieuws te communiceren. VVD'er Vermeulen ziet het als een 'kapitale fout', maar Roos is zich van geen kwaad bewust. ChristenUnie & SGP laat weten dat dit precies is waarom de fractie niet aan tafel wilde aanschuiven, want ze zien Baudet als risico, omdat hij zich er steeds mee bemoeit. Als Baudet zo graag zich met de formatie in de provincie wil bemoeien, mag hij langskomen, stelt Vermeulen voor, maar op die uitnodiging gaat Baudet nooit in.

Nu het concept-akkoord er ligt, is het zoeken naar een vierde partij. Er wordt vooral gekeken naar de ChristenUnie & SGP. Op de PvdA hoeft het motorblok van FvD, VVD en CDA in elk geval niet te rekenen, twittert fractievoorzitter Anne Koning.

Het document wordt uitvoerig bestudeerd door ChristenUnie & SGP. Maar acht dagen later komt het hoge woord eruit: nee. Volgens de ChristenUnie & SGP is simpelweg aanschuiven bij een 'bestaand blok' nooit een optie en doen de partijen er goed aan hun inhoudelijke verkenning van tafel te halen.

Maar een week later, op 17 mei, schuiven Jacco Schonewille (namens CU) en Nico de Jager (namens SGP) toch aan, omdat de SGP wel wil praten. De voorwaarde wordt ingewilligd: het voorlopige akkoord van FvD, VVD en CDA gaat in de la.

De formatie begint meteen moeizaam. Wederom is een tweet van FvD-leider Baudet de aanleiding. Hij verspreidde een filmpje van een Duitse groep vrouwen die seksueel misbruik door immigranten aan de kaak willen stellen. Er waren in de versie van Baudet foto's aan toegevoegd van GroenLinks-leider Klaver, D66-fractievoorzitter Jetten en VVD-leider Rutte met de tekst: 'Ich habe es gewusst.'

Roos moet flink door het stof bij zijn onderhandelingspartners van VVD, CDA en ChristenUnie & SGP. 'Je zit met mij aan tafel en je doet met mij zaken', antwoordt hij. Roos zegt ook tegen Baudet: 'Dit helpt mij niet.' Baudet snapt het achteraf dat het niet handig was.

Een aantal leden van VVD, CDA en ChristenUnie roept hun provinciale fracties op de gesprekken in Zuid-Holland af te breken, naar aanleiding van de tweet van Baudet. Ze zetten daarmee de onderhandelingen onder druk. Henri Bontenbal van het Wetenschappelijk Instituut van het CDA twittert: 'Deze tweet met filmpje lijkt me voldoende voor CDA Zuid-Holland om de stekker uit de onderhandelingen met FvD te trekken. De ranzigheid van de aanval op Rutte in dit filmpje met het 'Ich habe es gewusst' is ver over een grens heen. Het CDA – de partij van respect, samenwerking, waarden en normen – moet zich niet inlaten met een partij van iemand die vuiligheid verspreiden salonfähig maakt.'

Roos vergadert zich inmiddels helemaal suf. In die periode ontstaan er conflicten binnen het bestuur van FvD, waar Roos ook in zit als adviseur. Als hij niet in het provinciehuis in Den Haag moet onderhandelen, is hij in Amsterdam om de crisis binnen FvD te bezweren. Maar tijdens de verkiezingen op 23 mei wordt Roos ook gekozen in het Europees Parlement en pendelt hij ook nog tussen Brussel en Straatsburg.

In Brussel ontvouwt zich nog een probleem waar Roos mee moet dealen: Forum wil zich namelijk na de Europese verkiezingen aansluiten bij de politieke familie van de Europese Conservatieven en Hervormers (ECR), waar ook de ChristenUnie en de SGP in zitten, maar dat wil vooral de ChristenUnie koste wat kost tegenhouden. Maar de toetreding van FvD krijgt uiteindelijk wel voldoende steun van andere partijen, wat leidt tot het vertrek van de ChristenUnie uit de ECR-fractie.

Op precies dezelfde dag als de breuk binnen de ECR, zijn de gesprekken in Zuid-Holland tussen FvD, VVD, CDA en ChristenUnie & SGP mislukt – terwijl er zo goed als een akkoord lag. 'Er is geen unanieme steun uit de fractie om verder te gaan met de besprekingen', schrijven Schonewille (CU) en De Jager (SGP) in een briefje aan hun gesprekspartners met wie ze drie weken lang aan tafel zaten. Het heeft geen zin meer om hen op andere gedachten te brengen; FvD, VVD en CDA staan voor een voldongen feit. FvD-leider Baudet noemt het mislukken 'belachelijk'. En partijleider Kees van der Staaij (SGP) laat geen onduidelijkheid bestaan over de vraag waar het opstappen van ChristenUnie & SGP in Zuid-Holland vandaan komt: 'Aan de SGP heeft het niet gelegen.'

Maar toch vindt Roos weer een mogelijkheid: misschien willen 50PLUS en de SGP aansluiten bij FvD, VVD en CDA. Hij legt het voor aan Vermeulen (VVD) en Bom-Lemstra (CDA) tijdens hun bezoek aan de TU Delft. Vermeulen vindt het een interessant voorstel en Bom-Lemstra is verrast door het idee, want dit had ze absoluut niet meer verwacht. Roos vraagt in de WhatsApp-groep van de FvD-fractie om steun voor dit plan – die krijgt hij. VVD legt het op zaterdag voor aan de fractie tijdens een bijeenkomst in Rotterdam en het CDA tilt de bespreking over het Pinksterweekend heen.

Maar vooral Roos moet nu echt aan de bak, vinden Vermeulen en Bom-Lemstra. Omdat het bestuur met deze twee kleinere partijen instabieler wordt, moeten de kaarten op tafel. SGP heeft als eis dat het 'een sterk bestuur' moet zijn en wil daarom weten wie de kandidaten zijn van FvD en 50PLUS om plaats te nemen in het provinciebestuur.

Roos spreekt op vrijdagmiddag af met 50PLUS-fractievoorzitter Willem Bakx op het Plein in Den Haag. Bakx heeft het akkoord gelezen van FvD, VVD en CDA. Hij kan zich er goed in vinden, maar mist alleen nog een sociale paragraaf. Roos zegt dat toe. Hij wil dat Bakx een dag later al antwoord geeft. Bakx is akkoord. Aan SGP’er Nico de Jager wordt alleen gevraagd of hij deze combinatie ziet zitten en of hij zijn kandidaat-gedeputeerde bekend wil maken.

Het hele Pinksterweekend werkt Roos door. Hij moet uit zes kandidaten twee personen selecteren die FvD voordraagt als gedeputeerde. Samen met de Zuid-Hollandse Statenleden Matthijs Sandmann en Caroline Persenaire voert Roos zes gesprekken op Tweede Pinksterdag in Den Haag.

Lennart van der Linden is één van de kandidaten voor Forum. Van der Linden is al sinds de verkiezingen de rechterhand van Roos en heeft bestuurlijke ervaring als wethouder in Barendrecht voor de lokale partij Echt voor Barendrecht. Om 8.00 uur 's ochtends worden alle kandidaten gebeld door Roos, Sandmann en Persenaire. Een uur later krijgt Roos een appje van CDA'er Bom-Lemstra dat hem 'niet geruststelt'. Het CDA heeft ’s middags pas overleg over de vraag of de fractie een coalitie met FvD, VVD, CDA, SGP en 50PLUS ziet zitten. 'Het ligt nogal moeilijk', schrijft de CDA'er.

Om 18.00 uur hebben de onderhandelaars van Forum, VVD, CDA, SGP en 50PLUS afgesproken in een vergaderzaaltje van het Van der Valk-hotel Ridderkerk aan de A15. FvD, SGP en 50PLUS moeten hun kandidaat-gedeputeerden aan elkaar bekendmaken. De locatie is speciaal gekozen, zodat de besprekingen niet worden opgemerkt – een wens van de SGP.

De finish is in zicht. Tot het moment dat Roos om 17.07 uur een appje krijgt van CDA'er Bom-Lemstra. 'Rob, na lang wikken en wegen ziet mijn fractie de voorgestelde coalitie niet als begaanbare weg. We komen dit uiteraard toelichten', schrijft ze. 'Pfff', appt Roos meteen terug. 'Alle documenten die we met elkaar hebben geschreven en ten grondslag liggen aan dit akkoord zijn van toepassing.' Roos belt meteen zijn kandidaat-gedeputeerden af, die stand-by staan om zich te presenteren. Vermeulen wordt een paar minuten later door Bom-Lemstra gebeld, terwijl hij in de auto naar Ridderkerk zit.

In het zaaltje verzamelen FvD, VVD, CDA en SGP. Als laatste komt 50PLUS binnen. Op dat moment weten SGP en 50PLUS nog van niets, maar ze kunnen aan de gezichten van de anderen aflezen dat het slecht nieuws is. De SGP heeft als enige de kandidaat-gedeputeerde mee naar het gesprek genomen; het gaat om 'iemand met heel veel ervaring'.

CDA'er Bom-Lemstra legt uit dat haar fractie deze coalitie niet ziet zitten. 'Wij willen een brede meerderheidscoalitie, die recht doet aan de uitslag van de verkiezingen en wij hebben onvoldoende vertrouwen dat deze combinatie, die wellicht getalsmatig net kan, tegemoetkomt in het realiseren van belangrijke uitgangspunten uit ons verkiezingsprogramma’, zegt Bom-Lemstra. De samenkomst duurt een kwartiertje.

Als Bom-Lemstra het zaaltje verlaat, stelt Roos nog een laatste poging voor: een coalitie van FvD, VVD, SGP en 50PLUS, aangevuld met de PVV. 'Ik denk dat ik het antwoord wel weet, maar ik stel de vraag toch', zegt Roos. De SGP en 50PLUS moeten vooral bijkomen van de schrik, maar denken zeker te weten dat die combinatie het niet gaat worden.

De volgende dag licht Roos Wiegel in. Wiegel vindt het 'een luizenstreek' van het CDA. Even later wordt het nieuws wereldkundig gemaakt. Vermeulen en Bom-Lemstra zitten op dat moment in de Algemene Statencommissie om de voorjaarsnota van de provincie te bespreken, Roos is onderweg van Amsterdam naar Den Haag. 'CDA blaast formatie Zuid-Holland op', kopt FvD op de site. Informateur Wiegel geeft zijn opdracht terug en de formatie begint weer van vooraf aan.

De vraag is en blijft waar het fout is gegaan. Volgens Joop van den Berg heeft 'aartstacticus' Wiegel als informateur 'een beginnersfout' gemaakt, zo stelt de oud-hoogleraar Nederlandse politieke en parlementaire geschiedenis aan de Universiteit Leiden. In zijn wekelijkse column op Parlement.com concludeert Van den Berg: 'Partijen gingen daar de weg op naar een combinatie met FvD, uiteindelijk om een meerderheidscollege in te richten. Als het 'motorblok' (een minderheid) het eens was, zou een kleine partner worden gezocht voor de meerderheid. In een kleine reeks van gemeenten is de laatste tien jaar gebleken dat dit niet werkt. Het dwingt de 'laatste partner' om zo ongeveer bij het kruisje te tekenen en dat gebeurt nu eenmaal niet.