Het zoveelste gratieverzoek moordenaar 't Koetsiertje, maar heeft het wel een kans?

Sinds zijn veroordeling tot levenslang is dit het twaalfde kort geding dat Yilmaz aanspant. 'Op dit moment is het niet verantwoord gratie te verlenen aan Cevdet Yilmaz’, zei de advocaat van de Staat tijdens het kort geding op 15 oktober. Yilmaz had de zaak tegen de Staat aangespannen, omdat hij vindt dat minister Sander Dekker (rechtsbescherming) zijn gratieverzoek in september ten onrechte heeft afgewezen.

De afgelopen vijftig jaar kregen 'maar' drie levenslanggestraften gratie nadat ze tot levenslang waren veroordeeld. In 1975 kwam John Opdam, die twee mensen met cyaankali had vergiftigd, na 22,5 jaar vrij. In 1986 mocht seriemoordenaar Hans van Zon na negentien jaar weer naar buiten. De laatste persoon die in Nederland gratie kreeg nadat hij tot een levenslange gevangenisstraf was veroordeeld, is moordenaar Ahmet C. Hij werd in vrijheid gesteld omdat hij terminaal ziek was. Een paar maanden nadat zijn verzoek tot gratie was ingewilligd, overleed hij.

Deze drie gevallen laten een bijzonder kentering zien. Tussen 1945 en 1970 waren er namelijk in totaal tien gratieverzoeken die werden ingewilligd. Sindsdien alleen de bovengenoemde drie. Het aantal levenslanggestraften is wel gestegen.

Sinds de Tweede Wereldoorlog hebben 59 mensen levenslang te horen gekregen. Vanaf de eeuwwisseling is er een enorme stijging te zien. Waar in de periode 1945-2000 twintig mensen de zwaarste celstraf in Nederland kregen, is de straf in de laatste negentien jaar, 39 keer uitgesproken.

Wiene van Hattum, gespecialiseerd in levenslange straffen en voorzitter van Forum Levenslang (dat humane uitvoer van levenslange straf voorstaat) denkt dat dit komt door een maatschappelijke tendens. 'In de vorige eeuw werd er eigenlijk altijd gratie verleend', vertelt ze. 'Dat is sinds 2004 veranderd. Toen ontstond plots de gedachte dat een levenslange straf ook tot de dood moest duren en een gestrafte geen tweede kans meer mocht krijgen.'

De juriste denkt dat 'al dan niet terechte gevoelens van angst' daar mede aan ten grondslag liggen. Die gevoelens komen volgens haar dan weer voort uit de gebeurtenissen op 9/11, de moord op Theo van Gogh en Pim Fortuyn en een groot gevoel van onvrede en onveiligheid in Nederland. 'Er kwam zelfs een roep om de doodstraf weer in te voeren', zegt ze.

Van Hattum begrijpt de gedachte van veiligheid boven alles. 'Maar de levenslanggestraften die vorige eeuw gratie kregen, hebben nooit gerecidiveerd. De straf en de behandeling die ze kregen, hadden hun impact.' Volgens haar is dat nu nog steeds het geval. 'Er is heel goede begeleiding. Als iemand het niet zou aankunnen, dan krijgt diegene de vrijheid ook niet.'

'Een dader moet zijn straf kunnen 'uitboeten', zei Van Hattum in een interview met Trouw. 'Iemand levenslang in de cel opsluiten zonder perspectief is inhumaan. Bij levenslang wordt een straf alleen langer en langer naarmate je langer leeft en wordt zo disproportioneel.'

Iemand die wezenlijk van mening verschilt met Van Hattum is Jack Keijzer. Hij is voorzitter van Federatie Nabestaanden Geweldsslachtoffers (FNG) en wil de unieke positie van Nederland ten opzichte van Europa met betrekking tot levenslanggestraften graag zo houden. Want nergens anders op het continent is er zo’n strenge uitvoering van de levenslange gevangenisstraf als in Nederland. In andere landen bestaat levenslange gevangenisstraf niet, is er de mogelijkheid tot voorwaardelijke invrijheidstelling door de rechter of is het makkelijker om gratie te krijgen.

'Die man van het Koetsiertje', zegt Keijzer, 'moet zo iemand terug de maatschappij in na zo’n extreme daad? Hij schiet zes mensen dood onder wie een jong kind. Er zijn in totaal 38, 39 mannen tot levenslang veroordeeld. Die hebben allemaal heel gruwelijke daden op hun naam staan. Moet je daar medelijden mee hebben? Ik vind van niet.'

Daar is Van Hattum het op haar beurt mee oneens. 'Alles wordt op een hoop gegooid. Iedereen blijft alleen maar stilstaan bij het delict. Yilmaz is zes doden en niets anders. Er is volgens de mensen sindsdien geen 36 jaar aan ontwikkeling geweest.'

Doordat er in Nederland bijna nooit meer gratie wordt verleend, lijkt een levenslange straf een uitgestelde doodstraf. 'Daar kan ik totaal niet inkomen', zegt Keijzer. 'Ik geef wel eens lezingen in gevangenissen en je zal mij niet horen zeggen dat het een Van der Valk-hotel is. Maar ik zag Ewout Genemans in een Mexicaanse cel (in zijn tv-programma over buitenlandse gevangenissen red.), dat is toch andere koek.'

Daarnaast is volgens Keijzer het gratieverzoek op zich al zwaar voor de nabestaanden. Maar de kans dat mensen de moordenaar van hun dierbare nog kunnen tegenkomen in hun verdere leven is voor sommigen ondragelijk. Hij kent door zijn rol als voorzitter van FNG twee gevallen van nabestaanden die de moordenaar van een dierbare tegenkwamen na het uitzitten van een (niet levenslange) straf. Een mogelijkheid die ook kan voorkomen als een levenslanggestraften gratie krijgt.

'Vreselijk', zegt hij daarover. 'Het kan volkomen onverwachts gebeuren. In Parijs of als je in de supermarkt bent. Het is een enorme klap. Het is een confrontatie die je niet wil. Ik ken iemand die zegt: 'Als die moordenaar vrijkomt, dan ga ik zelf.' Dat is ongelofelijk heftig.'

'Wij hebben ook levenslang gekregen', vervolgt Keijzer. 'Natuurlijk. Wij kunnen lekker een weekendje naar België of ergens gezellig een koffie gaan drinken. Maar mijn zoon is twaalf jaar geleden vermoord en op zijn verjaardag, zijn sterfdag of tijdens feestdagen is dat altijd waardeloos. Dat is het over drie of vijf jaar nog steeds. Wat dat betreft hebben wij ook levenslang gekregen.'

Het is een veelgehoord argument bij een gratieverzoek. Het is onmenselijk tegenover de nabestaanden. Van Hattum vindt dit los staan van het verzoek. 'Elke moord is er natuurlijk één te veel. Maar het is heel willekeurig', legt ze uit. 'De ene groep nabestaanden is wel vergevingsgezind en de andere niet.' Volgens de juriste is het daarnaast belangrijk dat slachtoffers en nabestaanden eerder bij de gratieprocedure worden betrokken, zodat ze geïnformeerd zijn en rekening kan worden gehouden met hun wensen.

Natuurlijk denkt Keijzer daar anders over. 'Als alle nabestaanden van 't Koetsiertje zeggen: 'Yilmaz heeft geboet voor zijn daden, hij is een vrij man' dan vind ik dat prima. Maar als ze dat niet willen, dan moet hij ook niet vrijkomen!’'

Maar over één ding zijn Keijzer en Van Hattum het wel eens. De bijzondere rol die de minister inneemt bij het gratieverzoek. Uiteindelijk bepaalt hij of er gratie wordt verleend. Dat is niet geheel volgens de trias politica, waarbij de bestuurlijke, uitvoerende en rechterlijke macht los van elkaar staan.

Minister Dekker moet uiteindelijk een beslissing over een gratieverzoek. Twee jaar geleden vroeg de dader van de Delftse schietpartij opnieuw om kwijtschelding van zijn straf, maar het Openbaar Ministerie (OM) adviseerde de minister om dat verzoek af te wijzen. Yilmaz legde zijn verzoek voor aan het gerechtshof en dat adviseerde in september 2018 om de zesvoudig moordenaar wel gratie te verlenen. Minister Dekker besliste toen uiteindelijk dat de moordenaar geen gratie kreeg.

'Het is niet zuiver op de graat', zegt Keijzer eerlijk. 'Ik had veel liever gezien dat een commissie beslist. Of nog beter een rechter, die is helemaal onafhankelijk. Nu hebben we een VVD-minister en die ministers zijn meer op onze hand. Met minister Dekker nu en daarvoor Fred Teeven weet je: Yilmaz komt nooit vrij. Maar met een D66-minister hebben we een probleem. Die zegt: 'Hier heb je de sleutel en rij de taxi maar voor'. Zo’n besluit mag je dan ook niet laten afhangen van een politieke kleur.'

Ook Van Hattum heeft haar vraagtekens bij de rol van de minister. 'Het is een politiek ding geworden', zegt ze dan ook. 'Het gratieverzoek is een papieren tijger op deze manier. Yilmaz is in 2001 naar een kliniek overgebracht, met de toezegging dat hij na behandeling op vrije voeten zou komen. Dat het beleid omtrent gratie sindsdien veranderd is, is hem niet aan te rekenen en is geen reden om die belofte te verbreken.'