De oudejaarsconference: een Haagse uitvinding

Wim Kan in 1981
Wim Kan in 1981 © ANP
DEN HAAG - Het is een oer-Hollands fenomeen: de oudejaarsconference. De cabaretier die op de laatste avond van het jaar met humor terugblikt op alles wat er in dat voorbije jaar passeerde. Nog één keer met een oliebol in de hand lachen om een grap over die ene afgetreden politicus. Ons voor de laatste keer laten inwrijven dat we dat WK of EK weer niet hebben gewonnen. En ook vast een beetje vooruit kijken naar het jaar dat voor ons ligt. Deze typisch Nederlandse traditie bestaat sinds 1954 en is uitgevonden door een echte Hagenaar.
Begin jaren vijftig is Hagenaar Wim Kan de populairste conferencier van ons land. Het is de tijd waarin journalisten de ministers nog aanspreken met 'Zijne excellentie'. Kan doet niet mee aan die nederigheid. Hij waagt het om politici op het toneel gewoon met hun voornaam te benoemen. Premier Jan de Quay noemt hij oneerbiedig 'Jantje'. Ook filosofeert hij hardop over wat de wereldleiders en ministers in bed zouden dragen. Tamelijk onschuldig anno 2022, maar in die tijd is het bijna ontheiliging om bestuurders zo van hun voetstuk te duwen. Kans vader was nota bene zelf minister. Het milieu dat hij zo schaamteloos onderuit haalt, is de wereld waarin hij zelf was opgegroeid: de Haagse politieke elite.
Een uurtje op oudejaarsavond, helemaal in mijn eentje. Dat zou ik leuk vinden - Wim Kan
Het opheffen van rangen en standen in de vorm van humor, dat past perfect bij een socialistische omroep als de VARA. Producer Wim Ibo doet vanaf 1950 verwoede pogingen om de shows van Kan uitgezonden te krijgen op de VARA-radio. Kan houdt niet van het nieuwe medium, dus hij weigert. Maar Ibo blijft het proberen. Dat resulteert eerst in een aantal korte optredens: een kwartiertje op de zondagochtend in 1950 of een mini-conference met Pasen. Opmerkelijk is dat Kan de volledige vrijheid krijgt om alle politici aan te pakken: zowel links als rechts krijgt er van langs. In 1953 heeft Kan blijkbaar ineens de smaak te pakken. Tijdens een kleedkamerbezoekje van Ibo meldt hij hem: 'Een uurtje op oudejaarsavond, helemaal in mijn eentje. Dat zou ik leuk vinden'. De oudejaarsconference is geboren.

Concurrentie

Jarenlang heeft Kan min of meer het alleenrecht op de oudejaarsconference. Hij doet er zes op rij, elke twee of drie jaar en uitsluitend voor de radio. Van de televisie wil hij niets weten. 'In het theater kun je het alleen zelf verprutsen, bij de televisie doen anderen het voor je', is zijn motto.
Inmiddels voelt hij de hete adem van jongere collega's in zijn nek. De Groningse student Seth Gaaikema begon zijn carrière als tekstschrijver voor Kan en als vertaler van musicals. Maar inmiddels is hij zelf het toneel opgeklommen. Zijn stijl lijkt op die van Kan: politiek en actualiteit zijn ook bij Gaaikema de hoofdthema's. Wat Kan niet durft, doet Seth Gaaikema wel: een oudejaarsshow op de televisie. Een Nederlandse primeur in 1971.
Seth Gaaikema I
Seth Gaaikema I © ANP

Wim Kan op televisie

In 1973 besluit Kan om zijn angsten opzij te zetten. Voor het eerst maakt ook hij zijn oudejaarsconference op televisie. Het is het jaar van Joop den Uyl, de oliecrisis en de autoloze zondag. De eerste oudejaarsshow van Kan op de televisie wordt het meest succesvolle programma ooit, met een kijkdichtheid van bijna 74 procent.
Hij besluit om het vanaf dat moment elke drie jaar te doen. Voor politici is het inmiddels een eer om door Kan op oudejaarsavond te worden besproken: 'even kijken of ik niemand oversla, ze denken toch: zou ik er nog in voorkomen?', grapt de cabaretier. Toenmalig minister Schmelzer zou het later beamen in een interview: 'voor politici is het heel erg om niet op te vallen, niet mee te tellen en niet genoemd te worden'.

Het einde van een tijdperk

In 1982 gaat het mis. Kans echtgenote Corry Vonk is ernstig ziek en verblijft maanden in het ziekenhuis. Kan is 24 uur per dag bij haar in de buurt. Hij leest geen kranten meer en kijkt geen journaals. Als Corry aan de beterende hand is, besluit hij toch een oudejaarsconference te doen.
Teksten heeft hij niet, maar hij besluit te vertrouwen op zijn improvisatietalent. Dat blijkt een verkeerde inschatting. Op het andere net slaat Freek de Jonge voor het eerst toe met zijn oudejaarsconference 'De Openbaring'. De Jonge is scherper en sneller dan Kan en spreekt bovendien een jonger publiek aan. Wim Kan overlijdt in 1983. Freek de Jonge en talloze collega's volgen hem op.

Verdeeldheid in de huiskamers

Vanaf de jaren tachtig groeit het aantal cabaretiers dat zich waagt aan een oudejaarsconference. Een verpletterende indruk maakt de relatief onbekende Youp van 't Hek in 1989, het jaar waarin de Berlijnse muur valt: 'heb je net je hele conference af, pleuren ze gelijk die hele muur om!'. De nieuwe generatie cabaretiers is een stuk harder. Kan en Gaaikema waren nog geschikt voor de hele familie, maar de botte grappen of kraakheldere standpunten van De Jonge, Van 't Hek of Lebbis & Jansen zorgen voor veel verdeeldheid in de huiskamers. Voor 'lovers' en 'haters'.
Vanaf de jaren negentig kun je eigenlijk niet meer spreken van 'de' oudejaarsconference. Er is er namelijk niet slechts één, er zijn er vele. In het theater, op de publieke omroepen, op de commerciële zenders en op de regionale televisie. Namen die vaak terugkomen zijn die van Guido Weijers, Vincent Bijlo, Dolf Jansen en Claudia de Breij. Door de grote diversiteit aan artiesten, zie je ook het karakter van de oudejaarsconference veranderen. Een terugblik op de actualiteit van het voorbije jaar, lijkt niet langer meer een verplichting. Zo waarschuwde Herman Finkers het publiek in 2015 vooraf met de mededeling dat de actualiteit niet 'zijn ding' was. Om vervolgens toch een poging te wagen, waarmee hij de draak stak met de klassieke oudejaarsconference. Marc-Marie Huijbregts had het op oudejaarsavond 2018 over van alles, behalve over de actualiteit.
Claudia de Breij
Claudia de Breij © ANP

Dit jaar

Of deze trend in 2022 wordt doorgezet kun je zaterdagavond zelf ontdekken. Bij Omroep West kun je op oudejaarsavond traditiegetrouw kijken naar Sjaak Bral, met 'Vaarwel 2022', vanuit Theater Diligentia. Claudia de Breij is op de NPO te zien met haar oudejaarsconference en Guido Weijers op RTL4.