Johan Remkes: 'Je moet op gezette tijden je verantwoordelijkheid nemen'

Dus gaat Johan Remkes begin oktober aan de slag. Ook al in de wetenschap dat hij zelf in zijn vorige functie als commissaris van de Koning in Noord-Holland Jozias van Aartsen had weten over te halen om waarnemer in Amsterdam te worden. Maar er speelt ook nog iets anders mee, vertelt Remkes, in de collegekamer van het Haagse stadhuis.

'Ik heb in mijn opvoeding ten diepste de boodschap meegekregen dat je op gezette tijden je verantwoordelijkheid moet nemen. Dat speelde hier dus in een grote mate een rol. Den Haag is een belangrijke stad in het land en kan zich geen langdurige periode van grote bestuurlijke onrust en onzekerheid veroorloven. Dan is het je gevoel van verantwoordelijkheid om uiteindelijk 'ja' te zeggen.'

'Met Johan Remkes krijgt het stadsbestuur van Den Haag een burgemeester die rust brengt en gezag uitstraalt. Als voorzitter van het college en de gemeenteraad geeft hij gezicht aan een sterk en stabiel stadsbestuur van deze prachtige stad', zei Jaap Smit op de dag dat officieel bekend werd dat Remkes het zou worden.

Een stabiel stadsbestuur was wel iets dat de stad nodig had. Want Den Haag verkeert op dat moment in een diepe bestuurlijke crisis. Twee wethouders moeten vertrekken omdat ze door het Openbaar Ministerie worden verdacht van corruptie. Een burgemeester die op een zondagmiddag via Instagram bekendmaakt dat ze per direct stopt. Raadsleden die zeer vertrouwelijke informatie lekken. Een gemeenteraad die oeverloos tot diep in de nacht vergadert en waarvan de leden nauwe banden hebben met actiecomités of organisaties die soms weer subsidie krijgen van de gemeente. Bovendien moet dan ook nog een besluit worden genomen over het al dan niet doorgaan van de vreugdevuren.

Remkes doet het, zegt hij, niet met het idee om 'even dat varkentje te gaan wassen'. 'Nee. Want ik steek wel zo in elkaar dat ik daar even fatsoenlijk over wilde nadenken. Ik kende de discussie over de vreugdevuren natuurlijk wel. Maar de precieze bestuurscultuur in het Haagse stadhuis kende ik minder goed.' En, zegt hij: 'Dat is mij in zekere mate tegengevallen ja.'

Hij kreeg ook vaak de vraag of hij het 'leuk' vindt om waarnemer te zijn in Den Haag. Dat woord gebruikt hij zelf liever niet. 'Mijn reactie was dan altijd: Ik vind het een boeiend avontuur. Want een groot aantal dingen had ik natuurlijk helemaal niet verwacht. Zo kwam corona. Ik had me er natuurlijk nooit op ingesteld dat ik de Haagse Markt moest sluiten, dat ik demonstraties moest verbieden of dat ik bordelen moest sluiten. Dat zat niet echt in mijn raderwerk. Dus er kwam wel wat meer bij dan ik had gedacht.'

In het stadhuis, vertelt de waarnemend burgemeester, sloeg het gedwongen vertrek van twee wethouders 'redelijk in als een bom'. Daarom stelde Remkes mede in overleg met de gemeenteraad drie prioriteiten vast waarnaar de meeste aandacht zou uitgaan: integriteit, openbare orde en veiligheid én het functioneren van de raad. 'Daarover heb ik heel veel gesprekken gevoerd de eerste weken. Dan krijg je wel een bepaald beeld. Zo heerste in het stadhuis veel te veel een wethouderscultuur.'

De banden tussen de wethouders en de gemeentelijke diensten die zich met die portefeuille bezighouden zijn – of in ieder geval waren – te nauw. Remkes: 'Wethouders bestaan niet in het staatsrecht. Het gaat om het collegiale bestuur en het gaat om een cultuur waarbinnen dat collegiale bestuur tot wasdom kan komen. Dat is jarenlang hier niet aan de orde geweest.'

'Het gevolg daarvan was onder meer dat wethouders zich te direct gingen bemoeien met het aannemen of ontslaan van ambtenaren. 'Dat kan dat een bepaalde angstcultuur in de ambtelijke organisatie tot gevolg hebben. Op sommige plekken in het Haagse stadhuis komt deze angstcultuur voor. En dat is dus taboe. Dat moet je niet willen. Dat schept een basis voor angstig gedrag of te weinig tegenspraak in de ambtelijke organisatie. Ik vind dat ambtenaren af en toe tegenspraak nodig hebben, maar bestuurders ook. Dat moet je organiseren.'

'Je moet je organisatie zo inrichten dat ambtenaren af en toe tegen bestuurders kunnen zeggen: "Dat kan je allemaal wel willen, maar dat kan om die en die reden niet". Komt nog bij dat recent bekend werd dat de gemeente afscheid heeft genomen van twee hoge ambtenaren. Een daarvan zou de ambtenarencode hebben geschonden.'

Volgens Remkes zijn over de verhoudingen tussen het bestuur en de ambtenaren de afgelopen tijd 'stevige gesprekken' gevoerd. Zoals in het college van burgemeester en wethouders zelf, maar ook met ambtenaren. Zo ontdekte hij dus dat op sommige plekken in het stadhuis die angstcultuur heerst. 'Dat heeft vanuit het verleden te maken met het gedrag van bestuurders. Dat geen tegenspraak wordt geduld. Dat is altijd slecht. Daardoor ontstond ook een sfeer waarbij medewerkers – vaak vanuit de allerbeste bedoelingen om het goede voor de gemeente te doen - soms niet beseften dat het doel niet altijd de middelen heiligt.'

Een ander onderwerp waarmee hij zich bezighield, was het functioneren van de gemeenteraad. Zo vergadert de politiek vaak lang. 'Dat brengt mij tot zorgen over het lokaal bestuur. Want dit is niet goed. Je wil dat burgers van Den Haag dit kunnen volgen. Maar als je 's nachts tot één, twee uur door vergadert, is een heel groot deel van de mensen natuurlijk al afgehaakt. Dus dan heb je je doelstelling van materiële openheid in feite niet bereikt.

En ik vind het om een andere reden heel slecht. We proberen ook de gemeenteraad een beetje representatief voor de Haagse bevolking te maken. Als er zo lang wordt vergaderd, is het voor sommige mensen geen haalbare kaart meer om lid van een gemeenteraad te worden.'

Vandaar dat Remkes pleit voor een grotere 'zelfdiscipline'. Korter vergaderen, minder moties en schriftelijke vragen indienen. 'Wat dat betreft heeft Den Haag heel veel slechte gewoonten van het andere Den Haag aan het Binnenhof overgenomen, want daar zie je precies dezelfde ontwikkeling.'

De waarnemend burgemeester maakt zich ook zorgen over welke rol raadsleden willen aannemen en hoe ver ze willen gaan. Zo moeten ze nevenfuncties opgeven. Maar verzuimen ze daarbij te vermelden of bijvoorbeeld hun werkgever of stichting waarin ze actief zijn subsidie krijgt van de gemeente. 'Terwijl die transparantie wel aanwezig moet zijn.'

Ook moeten de politici terughoudend zijn in hoe ver ze willen gaan om Hagenaars ter wille te zijn. 'Als een burger bij een raadslid komt en vraagt: "Kunt u mij vertellen waar ik subsidie kan krijgen?" dan kan een raadslid de weg wijzen. Maar als diezelfde burger vraagt: "Kunt u met mij meegaan?" dan kan dat dus niet. Want dat schept in de richting van de desbetreffende ambtenaar een onzuivere verhouding. Dat zijn voorbeelden in het grijze vlak. Daar moet je met elkaar over praten en je moet het ook benoemen. Lastig, maar daarom hebben we ook allemaal een moreel kompas meegekregen. Het is een groot misverstand dat alles wat niet strafrechtelijk vervolgbaar is, dus is toegestaan.'

Verder vindt Remkes dat raadsleden eigenlijk geen nevenfuncties bij gesubsidieerde instellingen moeten hebben. ‘Het allerbeste om die combinatie te vermijden.’ Maar als het dan toch gebeurt, moet daarover helderheid zijn. 'Maar het allerlaatste wat je doet, is zelf subsidie aanvragen.'

Vandaag neemt Remkes officieel afscheid en wordt Jan van Zanen de kroonbenoemde burgemeester van Den Haag. Een advies voor zijn opvolger? 'Dat heb ik hem in een gesprek gegeven en die adviezen zijn niet openbaar.'

Wel kijkt Remkes nog even naar de toekomst van het stadhuis én de stad. 'De ambtelijk-bestuurlijke verhoudingen: dat is een ingewikkeld proces waar je écht in moet investeren. Dat is een zeer belangrijk aandachtspunt voor de toekomst. Ik mag hopen dat de raad ook met zichzelf in gesprek blijft om een aantal verbeteren aan te geven. En Den Haag zal in het post-coronatijdperk een belangrijk economisch en sociaal probleem hebben. Want de ergste gevolgen van de ziektecrisis - die zich vertalen in een economische crisis - moeten nog zichtbaar worden. En ik hoop in vredesnaam dat een tweede golf uitblijft. Maar dat is dus ook een belangrijke boodschap.'

Al met al waren het intensieve maanden. 'Ik zit niet zo in elkaar dat ik met terugwerkende kracht spijt heb. Ik heb hier niet rondgelopen met het idee van "het ene probleem na het andere en had ik het maar nooit gedaan". Nee, zo is het niet.'

Dan nu weer terug naar Groningen. Zijn vrouw heeft hem gezegd dat zij blij is dat hij wat vaker thuis zal zijn. 'Maar wees nou van een ding verzekerd. Remkes komt niet helemaal achter de geraniums te zitten. Daar is 'ie ook niet voor gebouwd.'