'Verbluffende' ontdekkingen bij restauratie eeuwenoude meesterwerken tentoongesteld

Conservator Sabrina Meloni in het restauratieatelier
Conservator Sabrina Meloni in het restauratieatelier © Mauritshuis
DEN HAAG - Alweer een kwart eeuw beschikt het Mauritshuis in Den Haag over een eigen restauratieatelier. Het is de plek waar de eeuwenoude meesterwerken terechtkomen als ze moeten worden onderzocht of gerestaureerd. Dat heeft in de afgelopen 25 jaar interessante ontdekkingen opgeleverd. Denk aan een wolkenlucht van Vermeer die werd overgeschilderd of een soldaat op een doek van Pieter de Hooch die bleek te zijn verstopt onder een verflaag. Over verbluffende ontdekkingen, hoofdpijndossiers en duivelse dilemma's gaat een nieuwe tentoonstelling in het Haagse museum.
Er kunnen talloze redenen zijn om een werk naar het restauratieatelier te brengen, vertelt conservator Sabrina Meloni in het radioprogramma UIT! van Omroep West. 'Soms hebben we een nieuwe aanwinst die niet toonbaar is, omdat er bijvoorbeeld een hele gele vernislaag op zit. Dan kun je de kleuren niet goed zien. Of als je een schilderij wil laten zien op een tentoonstelling dat al heel lang geleden is gerestaureerd en waarbij de oude retouches verkleurd en vlekkerig zijn. Op dat soort momenten komt het naar het atelier.'
Je zou het kunnen vergelijken met de werkwijze van een arts. 'Voordat we daadwerkelijk iets gaan doen, doen we uitgebreid onderzoek. We kijken eerst naar de conditie van het werk en daarna maak je een behandelplan', vertelt Meloni.

Geheimen verstopt onder verflagen

Er is nog een andere reden om een schilderij naar het atelier te brengen: onderzoek. Daarbij kom je soms dingen tegen die je niet verwacht. Onder die verflagen kunnen geheimen verstopt zijn, waardoor we ineens kijken in het hoofd van de kunstenaar. De honderden jaren die ertussen liggen vallen dan even weg.
Sabrina Meloni herinnert zich nog levendig een schilderij van Jan Steen, waaraan zij werkte. 'Terwijl ik met de restauratie bezig was ontdekte ik kwaststreken die niet overeen kwamen met de huidige voorstelling. En ik zag in kleine beschadigingen in een onderlaag pigmenten die ik ook niet thuis kon brengen. Pas na het bestuderen van infrarood- en röntgenopnamen ontdekte ik dat Jan Steen eerst een andere compositie had geschilderd, maar dan een kwartslag gedraaid.'
'Het Doktersbezoek' van Jan Steen voor en na de restauratie
'Het Doktersbezoek' van Jan Steen voor en na de restauratie © Collectie Mauritshuis
Jan Steen die op hetzelfde paneel eerst een heel andere compositie wilde schilderen; het is een van de meest rigoureuze ontdekkingen die Sabrina deed. Soms zijn ze kleiner en subtieler, maar niet minder interessant. 'Denk aan de houding van een figuur, die wordt veranderd.' Zo waren in een schilderij van Paulus Potter oorspronkelijk twee mensen op de achtergrond bedacht. Maar blijkbaar wijzigde de schilder zijn plan. 'Hij dacht later: die doe ik toch maar niet, maar vergat wel om de schaduwen van die mensen weg te halen. Dat soort leuke dingen kom je tegen tijdens onderzoek.'

De soldaat van Pieter de Hooch

Schilder Pieter de Hooch legde een binnenplaats in Delft vast. Centraal schilderde hij drie figuren: twee mannen en een vrouw aan een tafel. Toch is een van de mannen in de loop der jaren van het doek verdwenen. Zijn pijp en jas bleven verweesd achter, alsof hij even is weggelopen maar elk moment terug kan komen. Het figuur is niet door de kunstenaar zelf verwijderd, maar door iemand anders.
Zou de voorstelling in de preutse achttiende eeuw als 'te pikant' worden beschouwd? Het zou een verklaring kunnen zijn. 'Oorspronkelijk waren het twee soldaten rond een tafel. Die vrouw was waarschijnlijk de herbergierster die de mannen drank komt brengen. Maar zij dagen die vrouw uit tot een drinkspel; een uitdagende voorstelling was het', vertelt de conservator. 'Door die ene soldaat weg te halen verandert eigenlijk de hele voorstelling. Nu kan het ook gewoon een echtpaar zijn.'
De tweede soldaat is niet meer zichtbaar
De tweede soldaat is niet meer zichtbaar © Collectie Mauritshuis
Dit soort ontdekkingen levert het museum de nodige hoofdbrekens op. Want wat doe je in zo'n geval? De figuur weer wegschilderen, reconstrueren en terugschilderen of alleen de schim zichtbaar laten om zo het verhaal van dit schilderij te vertellen? De knoop is nog niet doorgehakt. Zo levert elke ontdekking zijn eigen dilemma's op. Aan de hand van twintig casussen mag de bezoeker hier over meedenken op de nieuwe tentoonstelling, waarop je virtueel het restauratieatelier kunt bezoeken.