Alsnog onderzoek naar schending privacy moskeeën: 'Hallo, steunt u terreur?'

Afgelopen weekeinde werd via NRC bekend dat zeker tien gemeenten een onderzoeksbureau opdracht gaven om moskeeën en andere islamitische organisaties door te lichten. De onderzoekers van het bureau NTA uit Deventer deden dat zonder zich bekend te maken. Ze deden zich voor als bezoeker en rapporteerden aan de gemeenten over wat zich afspeelde binnen de moskeeën. Dat gebeurde ook in drie gemeenten in deze regio: Delft, Leidschendam-Voorburg en Zoetermeer

Volgens Leidschendam-Voorburg heeft die gemeente 'een brede krachtenveldanalyse' gedaan om een beeld te krijgen van polarisatie en extremisme. Het betreffende bureau heeft daarom – zo erkent de woordvoerder - ook 'veldonderzoek' gedaan.

De resultaten van dat onderzoek zouden alleen 'intern' zijn gebruikt als achtergrondinformatie. Dit onder meer om 'kleuring te kunnen geven aan wat al bekend was vanuit eigen contacten met organisaties, om te toetsen of het beeld dat de gemeente had van de lokale situatie compleet was en of de gemeente geen blinde vlekken had als het ging om radicaliserende groepen buiten de bestaande contacten'.

Volgens de woordvoerder zou het rapport echter slechts 'een beperkte bijdrage' hebben geleverd aan het vergroten van het inzicht in de aanpak om radicalisering, extremisme en polarisatie te voorkomen.

Deskundigen zeggen in NRC dat de gemeenten door het laten uitvoeren van het onderzoek de privacyregels overtraden. Leidschendam-Voorburg laat dit daarom alsnog beoordelen, stelt de woordvoerder. 'Wij hebben op dat moment niet zelf beoordeeld of de methode voldeed aan privacywetgeving. Wij hebben inmiddels onze Functionaris Gegevensbescherming gevraagd om dat alsnog te doen.'

De gemeente stelt ook dat een dergelijk onderzoek niet opnieuw gaat plaatshebben. 'Gezien de commotie, los van het uiteindelijke oordeel of dit een juiste handelswijze was, hoeft een zelfde aanpak niet verwacht te worden.'

Ook Delft erkent dat het bureau NTA in 2017 een onderzoek heeft uitgevoerd naar 'islamitische organisaties en gemeenschappen' binnen die gemeente. De uitkomsten daarvan zouden nooit openbaar zijn gemaakt en ook met niemand zijn gedeeld, aldus een woordvoerder.

Reden voor het inzetten van het bureau was dat er in de jaren daarvoor twintig jongeren uit Delft waren vertrokken naar Syrië om daar deel te nemen aan de jihadistische strijd. 'In die context was het voor de gemeente noodzakelijk om te komen tot betere beeldvorming van het krachtenveld, de bijbehorende dynamiek en de daarin mogelijk aanwezige risico's waardoor Delftse burgers mogelijk konden radicaliseren', aldus de woordvoerder.

Het bureau werd ook recent nog ingezet. In de periode 2019-2020 deed NTA nog een keer onderzoek in Delft 'naar het islamitische krachtenveld'. Dit onder meer om antwoord te krijgen op de vraag of er sprake was 'van gedragingen die op gespannen voet staan met de democratische rechtsorde en de vorming van een parallelle samenleving'. Dit keer werden wel de personen en organisaties waarom het ging van tevoren geïnformeerd en verzocht om medewerking te verlenen.

Volgens de woordvoerder van de gemeente Delft leverde dat onderzoek een geruststellend beeld op. Er zouden geen signalen zijn dat in de stad sprake is van een 'parallelle samenleving'. De zegsman: 'Ook zijn er geen zorgelijke kwetsbaarheden bij de verschillende instellingen aan het licht gekomen. Het blijkt juist dat burgerschap actief wordt gepromoot en actieve samenwerking met de lokale overheid wordt gezocht.'

Het idee dat de heimelijke onderzoeken in strijd zijn met de privacywetgeving wordt niet door iedereen onderschreven. Volgens privacy-advocaat Anne Mieke Dumoulin van Ekelmans advocaten in Den Haag biedt de wet weldegelijk grondslagen voor zulke onderzoeken. 'Als de NCTV dit zorgvuldig heeft uitgevoerd met in achtneming van de geheimhoudingsplicht, dan zie ik hier niet zo’n schandaal in', zegt zij.

Volgens haar moeten twee vragen worden beantwoord om duidelijkheid te krijgen over onderzoeken. 'Als de verwerking van gegevens noodzakelijk is voor de uitoefening van het openbaar gezag, dan kan de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding (NCTV) dit gebruiken als grondslag. Ik denk dat ze dat hebben gedaan.'

Een tweede vraag is of de manier waarop de informatie is verzameld noodzakelijk was voor het doel, in dit geval eventuele terroristische verdenkingen. 'Was het inzetten van anonieme onderzoekers de beste manier of was er een manier geweest die minder inbreuk had gemaakt? Als je je bekendmaakt als onderzoeker, of als je een enquêteformulier stuurt met de vraag 'Hallo, steunt u terreur?' dan krijg je misschien geen eerlijk antwoord.'

Dumoulin gaat ervanuit dat de relatie tussen de NCTV en het ingeschakelde onderzoeksbureau NTA zo is opgezet dat alles correct en binnen de wet was geregeld. Het echte probleem is volgens haar dat de onderzoeken naar buiten zijn gekomen. 'Ik kan me voorstellen dat gaandeweg het onderzoek bepaalde actoren uit het oog hebben verloren aan welke beperkingen ze zijn onderworpen. Dit hoort achter de muren van de NCTV te blijven. Het hoort niet rond te gaan in gemeentehuizen. Dat NRC er inzage in heeft gekregen kan ook een overschrijding van de regels zijn. De krant had een geheim rapport niet mogen inzien.'

Volgens de privacy-advocaat is de zaak vergelijkbaar met een undercoveronderzoek van de recherche in een drugsbende. 'Dan ga je toch ook niet zeggen dat de politie niet undercover mag gaan?' Ze voegt toe: 'Als de NCTV geen onderzoek doet en er wordt op een dag een aanslag gepleegd, dan krijgen ze te horen waarom ze geen onderzoek hebben gedaan.'