Gemeenten worstelen met zwerfafval: 'Zien nog geen aanpak die het verschil maakt'
15 maart 2022, 07:00 • 8 minuten leestijd
REGIO - Koffiebekers, mondkapjes en poepzakjes van coronapuppy's. Door de coronamaatregelen was 2020 een bijzonder jaar en troffen de gemeenten veel extra zwerfafval aan. In 2021 liep het aantal meldingen terug. In de regio werden er vorig jaar ruim 6 procent minder meldingen van zwerfafval gedaan, zo blijkt uit een rondgang van Omroep West. Toch zien de gemeenten vooral in de manier waarop het afval weggehaald wordt de belangrijkste invloed voor de gemeente.
Veel bewoners storen zich aan het zwerfafval in hun wijk, dorp of stad. Vandaar dat het afvalbeleid in veel gemeenten een belangrijk thema is bij de huidige gemeenteraadsverkiezingen. Zo noemen Haagse kiezers afval twee keer zo vaak als vier jaar geleden een belangrijk verkiezingsthema en in Zoetermeer is er zelfs een referendum over het afvalbeleid.
Leiden heeft flink zwerfafvalprobleem: 'Vooral mondkapjes zijn nieuw'
Uit een onderzoek van Omroep West blijkt dat er voor gemeenten twee belangrijke aspecten aan het zwerfafval zitten. Namelijk: de hoeveelheid afval die op straat of in het park wordt gegooid en hoe snel en hoeveel hiervan wordt opgehaald. Vooral dat laatste blijkt een belangrijke politieke afweging te zijn, waarbij de samenstelling van de gemeenteraad een belangrijke invloed heeft.
De gemeenten zijn het er unaniem over eens dat, om het zwerfafval echt aan te pakken, het gedrag van de inwoners moet veranderen. 'De veroorzaker van het zwerfafval is de mens zelf', concludeert de gemeente Rijswijk. 'We geven voorlichting en we halen zwerfafval op, maar menselijk gedrag zoals het gooien van spullen uit hun auto, is heel moeilijk te veranderen', vult Pijnacker-Nootdorp aan.
Wandelen in eigen omgeving
Het totaalaantal meldingen is in 2021 afgenomen, zo blijkt uit de cijfers van de gemeenten die hebben meegewerkt. Den Haag is vanzelfsprekend de gemeente met de meeste meldingen van zwerfafval. Met ruim 11.500 neemt de stad bijna de helft van de 23.868 meldingen voor zijn rekening van de gemeenten die cijfers hebben aangeleverd. Gekeken naar het aantal inwoners doet de Residentie het iets beter, want de 21 meldingen per duizend inwoners is het geen koploper. Gouda (22) en Delft (31) hebben dezelfde stedelijke problemen en staan boven Den Haag. Toch is er nog een gemeente waar meer meldingen worden gedaan. Dat is Oegstgeest, met 40,5 meldingen per duizend inwoners.
Ook die gemeente zag het aantal meldingen van zwerfafval afnemen in 2021, want een jaar eerder waren het er nog ruim 12 procent meer. 'We hebben in 2020 echt extreem veel meldingen van zwerfvuil gekregen, wat duidelijk kwam omdat mensen thuis waren en veel in hun eigen omgeving gingen wandelen', zo verklaart Oegstgeest de hoge score.
Omroep West heeft alle gemeenten in de regio een vragenlijst gestuurd, waarin onder meer gevraagd is naar het aantal meldingen van zwerfafval in 2020 en 2021. De uitkomsten van het onderzoek zijn gebaseerd op antwoorden van de gemeentelijke woordvoerders. De gemeenten Hillegom, Lisse, Midden-Delfland, Teylingen, Wassenaar, Westland en Zoetermeer hebben geen reactie gegeven. Leidschendam-Voorburg heeft wel vragen beantwoord, maar geen cijfers aangeleverd. Leiderdorp en Zoeterwoude zijn in de afgelopen twee jaar overgestapt op een nieuw meldingssysteem, waardoor de gegevens niet met elkaar te vergelijken zijn. Al deze gemeenten zijn niet meegenomen in cijfermatige onderbouwingen, eventuele antwoorden op het gebied van hun beleid wél.
De gemeente merkte dat vooral door de volle afvalbakken. 'We konden toen bij wijze van spreken de snelheid waarmee de bakken vol raakten niet bijhouden. Het was toen een heel mooi voorjaar en we zaten in lockdown, dus iedereen was buiten. Later kwamen er héél veel hondenpoepzakjes bij vanwege de aanschaf van puppy’s', zo laat Oegstgeest weten.
Meer gemeenten noemen de coronapandemie als verklaring voor de toename aan zwerfafval. 'De maatregelen hebben ervoor gezorgd dat veel van onze inwoners gebruik maakten van de openbare ruimte', schrijft de gemeente Zuidplas. 'Mensen waren thuis en konden nergens naartoe, waardoor zij meer in de parken waren', vult de gemeente Rijswijk aan. 'Dit zorgde voor meer vervuiling ten opzichte van 2021.'
Significant deel bestond uit mondkapjes
De gemeenten zagen dit ook terug in het soort zwerfafval. Niet alleen de poepzakjes van coronapuppy's werden vaker op straat of in de parken gevonden. 'Zowel in 2020 als in 2021 bestond het zwerfafval voor een significant deel uit mondkapjes. Doordat de horeca to go was, was er ook meer zwerfvuil', zo geeft Bodegraven-Reeuwijk aan.
Uit het onderzoek blijkt dat de gemeenten het begrip zwerfafval niet overal hetzelfde interpreteren. Zo worden bijplaatsingen bij ondergrondse containers niet altijd als zwerfafval gezien. Al zorgen ze ook in die gevallen wel voor zwerfafval. 'Op illegaal gedumpte zakken komen vogels en katten af', legt de gemeente Leiderdorp uit. 'Zij trekken de zakken uit elkaar en verspreiden het afval over de straat.'
'In kleinere kernen speelt het nauwelijks'
In Krimpenerwaard zien ze hierdoor een groot verschil tussen de elf kernen waar de gemeente uit bestaat. 'In Schoonhoven, Krimpen aan de Lek en Lekkerkerk zien we een hoger aantal meldingen. Hier spreken wij van de problematiek die we meer grootstedelijk terugzien, maar wel op relatief kleine schaal. In kleinere kernen, met onder andere meer sociale controle, speelt dit probleem nauwelijks.'
De grote steden herkennen de problemen van Krimpenerwaard. De meeste grotere gemeenten zien binnen de stadsgrenzen verschillen tussen de hoeveelheid en het soort meldingen. 'We zien dat rondom hoogbouw meer sprake is van zwerfafval dan elders in onze gemeente', zo vat Leidschendam-Voorburg samen.
Pilot met cameratoezicht in Den Haag
Maar ook handhaven is een belangrijk onderdeel van de strategie, zo vertelt de gemeente Den Haag. 'We doen dat door toezicht te houden, te waarschuwen en boetes op te leggen. Onlangs is een pilot met cameratoezicht gelanceerd in Transvaal en Laak, en is de boete voor afvaldumpingen naast ondergrondse restafvalcontainers verhoogd van 126 naar 200 euro', licht de woordvoerder toe.
Het beleid heeft ervoor gezorgd dat in de meeste gemeenten het aantal meldingen van zwerfafval is afgenomen. Alleen Bodegraven-Reeuwijk, Den haag, Noordwijk, Pijnacker-Nootdorp, Voorschoten en Waddinxveen geven aan dat ze vorig jaar meer meldingen hebben ontvangen dan in 2020. 'Maar de verschillen zijn marginaal', zo zegt de gemeente Den Haag. De overige gemeenten hebben niet echt een duidelijke verklaring voor de stijging. 'Het kan twee verklaringen hebben', zo is de gemeente Noordwijk van mening. 'Het aantal incidenten neemt toe, of het gebruik van Fixi (het systeem waarin inwoners van Noordwijk meldingen kunnen doen, red.) neemt toe. Er is hier geen onderzoek naar gedaan.'
De gemeenten doen hun best om het aantal meldingen terug te dringen. In Nieuwkoop is dat in 2021 met meer dan 70 procent gelukt. Volgens de gemeente komt dit door een nieuwe tariefdifferentiatie tussen particulieren en bedrijven. Ook helpen bijvoorbeeld sportverenigingen mee om het gebied rond hun complex afvalvrij te houden.
Schoonheid van stad is politieke keuze
Daarnaast moeten de gemeenten keuzes maken: hoe vaak en hoe snel ze ruimen het afval op? Voor de schoonheid van een stad is er een kwaliteitscontrolesysteem, op basis van het aantal zichtbare stukken zwerfafval, waarbij A+ zeer hoog is. A is hoog, B is basis en C is laag. Hoe schoon een stad is, is hierbij een politieke keuze, legt de gemeente Leiden aan de vooravond van de verkiezingen uit. 'De keuze op welk niveau de openbare ruimte wordt onderhouden, wordt bepaald door de gemeenteraad. De gemeente Leiden hanteert niveau B.'
Dit niveau hanteren de gemeenten Leidschendam-Voorburg, Nieuwkoop,, Noordwijk en Zuidplas ook. Eerstgenoemde gemeente maakt een uitzondering voor de winkelcentra en centrumgebieden, daar wordt meer schoongemaakt en gaat de gemeente voor niveau A. Ook Delft 'scoort' een B. 'Dat is binnen de mogelijkheden van de gemeente Delft een goed resultaat', laat de gemeente weten.
Leiderdorp geeft zichzelf het hoogste cijfer
Omroep West heeft de gemeenten ook gevraagd hun afvalbeleid een cijfer te geven. Hier heeft niet iedereen zich aan gewaagd. Van de gemeenten die zichzelf wel een cijfer durfden te geven, schat Leiderdorp haar beleid het hoogst in. De gemeente geeft zichzelf een 9. 'In Leiderdorp zijn de Staatjutters vrijwillig actief met het opruimen van zwerfafval. De gemeente stelt materialen beschikbaar. Leiderdorp is de Straatjutters dankbaar voor dit mooie initiatief. Onlangs hebben de Staatjutters de vrijwilligersprijs van gemeente Leiderdorp gewonnen', beargumenteert de gemeente het hoge rapportcijfer. 'Daarnaast richt de gemeente zich op het belang van een schone leefomgeving.'
Alphen aan den Rijn, Nieuwkoop, Waddinxveen en Zuidplas geven zichzelf een 8, terwijl Rijswijk het bij een 7,5 houdt. Ook Bodegraven-Reeuwijk, Katwijk, Krimpenerwaard en Oegstgeest geven zichzelf met een 7 een ruime voldoende. Het meest kritisch op hun eigen beleid zijn de gemeenten Den Haag en Gouda. Laatstgenoemde geeft zichzelf voor de inzet nog wel een 7, maar qua effectiviteit een 5,5. 'We doen veel, maar de verbeteringen zijn nog niet waarneembaar', schrijft de gemeente. In 2021 nam het aantal meldingen in Gouda met één af, van 1616 naar 1615. 'Er zijn blijkbaar te veel mensen die zich niet verantwoordelijk voelen voor hun omgeving.'
Nipte voldoende voor schone buitenruimte
Uit het onderzoek blijkt dat het objectieve kwaliteitscijfer waar veel gemeenten naar verwijzen, niet alles zeggen over hoe schoon de inwoners hun gemeente vinden. Den Haag scoort hierbij een ruime voldoende. 'De beleving door bewoners van een schone buitenruimte wordt volgens het inwonersonderzoek met een nipte voldoende gewaardeerd', geeft de gemeente aan. 'Het verschilt wel per wijk of zelfs per straat of er meer of minder overlast is door zwerfafval', zo zegt de woordvoerder. 'Er is niet voor niets cameratoezicht geplaatst bij hotspots. Dat daar meer zwerfafval ligt, komt onder andere door overbewoning en het feit dat sommige mensen hier slechts tijdelijk wonen en geen binding met de wijk voelen.'
Verder hopen de gemeenten vooral op extra wettelijke regelingen. De invoer van statiegeld op plastic flesjes heeft bijvoorbeeld geholpen om het zwerfafval terug te dringen. 'We zien echt een afname van zwerfafval van petflesjes, waar nu statiegeld op zit', legt de gemeente Katwijk uit. 'We vinden daadwerkelijk minder kleine flesjes', reageert Bodegraven-Reeuwijk.
Nergens aanpak die het verschil maakt
Desondanks blijft zwerfafval een probleem. In elke gemeente. Het zorgt ervoor dat het voor de gemeenten lastig is om de overlast terug te dringen. 'We kijken om ons heen hoe andere gemeenten het aanpakken', besluit de gemeente Gouda. 'Maar we zien nog nergens een aanpak die het verschil maakt.'
