Van de hoofdredactie: waarom en hoe wij een podium boden aan een 'klokkenluider'

Is Zielman een klokkenluider of een fraudeur? Deze vraag stond afgelopen zaterdag boven het verhaal van Chris. Als je de reacties op sociale media leest, denken de meeste mensen het eerste. 'Bizar verhaal. Ongekend. Sterkte voor de man en zijn familie. Wie goed doet, goed ontmoet, telt niet altijd', schrijft de een. En een ander: 'Herkenbaar. Vooral bij de kleinere gemeenten waar iedereen in gemeentehuis elkaar kent en je elkaar ook weer tegenkomt in de kerk, bij de school en langs het voetbalveld. Het zijn gesloten bolwerken omdat iedereen wat weet over de ander en die ander kapot kan maken, en vice versa.'

En zo ging het nog even door met reacties. BVNL stelde zelfs Kamervragen over de zaak. 'Dit is echt een ziek verhaal wat ieder voorstellingsvermogen te boven gaat', aldus partijleider Wybren van Haga. Het is inderdaad ook niet niets wat Zielman naar eigen zeggen is overkomen. De Bergambachter kwam in 2010 in dienst van de gemeente Lopik als rioolbeheerder. Al snel ontdekte hij naar eigen zeggen dat lokale aannemers bevoordeeld werden bij aanbestedingen en dat de regels niet werden nageleefd. Hierover heeft hij meerdere memo's naar zijn leidinggevende gestuurd.

Na het aankaarten van de misstanden werd Zielman ontslagen. Medewerkers van de gemeente Lopik bespraken onderling manieren waarop ze de klokkenluider verder kapot konden maken, zo blijkt uit e-mails die Omroep West heeft ingezien. 'Van drie kanten wordt hij kapotgemaakt en met geluk tot in zijn graf', staat in een van de mails. Zielman kwam uiteindelijk op de fraudelijst bij de Belastingdienst te staan, werd veroordeeld voor hacken en fraude en hem hangt een claim van 1,1 miljoen euro boven het hoofd.

Tot voor kort werd Zielman in Bergambacht en omstreken gezien als een paria. 'Mensen lezen je veroordeling in de krant en gaan ervanuit dat het waar is. Het is een klein dorp en ik word er echt met de nek aangekeken. In de kerk praat vrijwel niemand met ons. Iedereen ziet mij als een fraudeur.' Een week na de publicatie van Omroep West - die ook overgenomen is door RTV Utrecht en GeenStijl - is dat beeld gekanteld, merkt Zielman. 'Op sociale media en van dichtbij komen de reacties nu binnen, de telefoon gaat veel. Ook oud-collega's hebben nu contact opgenomen. Dit geeft na al die jaren eindelijk gevoel van gerechtigheid. Dat doet me erg goed.'

Maar juridisch gezien heeft Zielman hier nog helemaal niets aan. Het hoger beroep tegen zijn veroordeling voor hacken en corruptie loopt en nog en het is nog onduidelijk wanneer dat zal dienen. Het valt niet uit te sluiten dat de rechter Zielman ook in hoger beroep veroordeelt voor dezelfde feiten. Dan zou je je kunnen afvragen: heeft Omroep West ten onrechte een groot podium geboden aan een veroordeelde crimineel?

Wij denken van niet, en willen graag uitleggen hoe en waarom dit verhaal tot stand is gekomen. Het begint afgelopen zomer bij een serieuze melding over corruptie in de Krimpenerwaard, de buurgemeente van het Utrechtse Lopik. In een anonieme mail aan de gemeente Krimpenerwaard wordt erop gewezen dat ambtenaren van de gemeente voor tientallen miljoenen euro's zouden hebben gefraudeerd bij bouwprojecten in de gemeente en een van haar voorlopers - de gemeente Vlist.

Deze kwestie in de Krimpenerwaard volgen wij op de voet, omdat wij controle van het openbaar bestuur tot een van onze kerntaken beschouwen. In een zoektocht naar meer achtergronden over de vermeende corruptieaffaire stuit onze onderzoeksjournalist Chris van Dijk op een persoon van wie de gemeente vermoedt dat dat de klokkenluider is. Bingo, denkt Chris, dit is degene naar wie ik al een tijd op zoek ben. De man wil graag praten, maar het blijkt al gauw om een andere 'klokkenluider' te gaan dan de gemeente en Chris denken. Het is wel iemand die veel parallellen ziet met de affaire in de Krimpenerwaard, dus het leek ons zeker de moeite waard om eens koffie te gaan drinken.

Afgelopen december vindt het eerste gesprek plaats met de man, die Wilfred Zielman blijkt te heten en die een heel team om zich heen heeft verzameld van mensen die in zijn onschuld geloven: twee advocaten, een fiscalist en een oud-officier van justitie als onderzoeker. Zij overladen Chris tijdens dat eerste gesprek met informatie, waarvan hij dan nog niet kan overzien wat klopt en wat niet. Een ding weet hij wel zeker: hier zit een verhaal in.

Maar er zijn ook vragen. Moeten wij als regionale omroep van het noorden van Zuid-Holland dit verhaal überhaupt wel maken? Lopik ligt immers in Utrecht. Aan de andere kant: Zielman komt uit Bergambacht en de Krimpenerwaard is wel 'van ons'. Wij vinden dus dat we dit verhaal kunnen brengen. Maar in hoeverre zijn Zielman en zijn medestanders nog in staat om kritisch naar hun eigen redeneringen te kijken? En ook niet onbelangrijk: hoe presenteer je het onderwerp dan? Wij besluiten in eerste instantie voor een persoonlijk verhaal te kiezen waarin we verwijten aan onder meer het adres van de gemeente zo goed en gedetailleerd mogelijk toetsen.

Na het gesprek neemt Chris de tijd om verder te researchen, zodat hij later met nieuwe en betere vragen kan terugkeren naar Zielman. Behalve de gemeente benadert hij diverse oud-medewerkers, aannemers en andere betrokkenen, vaak alleen maar voor achtergrondinformatie. Bijna niemand durft te praten, ook niet off-the-record. Dat betekent dat je wel mensen spreekt, maar ze niet met naam en toenaam opvoert in je verhaal. Het valt Chris op dat veel mensen schrikken als hij vertelt waarover hij belt. Het onderwerp ligt kennelijk nog erg gevoelig.

Onze onderzoeksjournalist ziet alle documenten, memo's, e-mails en andere bewijsmiddelen die in het verhaal worden genoemd in. Waar mogelijk hebben we letterlijk geciteerd, al hebben we wel in verband met de leesbaarheid taal- en spelfouten aangepast. Documenten die in bezit zouden moeten zijn van de gemeente Lopik heeft Chris via de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) opgevraagd bij de gemeente. Maar die blijkt weinig tot niets te kunnen verstrekken.

Lopik laat weten dat het drie jaar geleden op een andere e-mailserver is overgestapt, waardoor de door ons opgevraagde e-mails niet openbaar gemaakt kunnen worden. Een bevinding die op zichzelf het verder onderzoeken ook nog waard is. Overheidsinstanties hebben immers de plicht om documenten te 'bewaren die nodig zijn om uit te leggen waarom zij bepaalde besluiten hebben genomen. Bijvoorbeeld aan kamerleden, journalisten, of actiegroepen'.

Na het eerste gesprek in december volgt begin maart een tweede, uitgebreid gesprek met Zielman en zijn entourage op een advocatenkantoor in Lelystad. Chris doet dat samen met een van onze redactiechefs, omdat twee meer horen dan één en ze bovendien hun bevindingen onderling kunnen toetsen. Onze journalisten krijgen tijdens een urenlang gesprek veel bewijslast te zien en krijgen een geluidsopname te horen die het verhaal van de Bergambachter ondersteunen.

Na dit tweede gesprek komen Chris en de chef tot dezelfde conclusie als in december: dit is écht een verhaal, maar we moeten het wel netjes spelen. Juist ten opzichte van de gemeente, omdat die zich nu eenmaal minder makkelijk kan verweren dan een individueel persoon, zeker als kwesties nog onder de rechter zijn. Alles bij elkaar stelt Chris meer dan vijftig vragen aan de gemeente Lopik over de zaak van Zielman.

Deze vragen zijn zowel gericht aan het gemeentebestuur, als aan burgemeester Laurens de Graaf en wethouder Gerrit Spelt persoonlijk. Geen van de partijen wil reageren op dit verhaal. 'Er zijn momenteel nog drie zaken onder de rechter. Uw vragen hebben betrekking op zaken die onderwerp zijn in deze rechtszaken. Wij hechten aan integriteit en een zorgvuldige procesgang. Om de rechtsgang niet in de weg te staan, kunnen wij uw vragen daarom op dit moment niet beantwoorden', schrijft de woordvoerder in een verklaring, die daarbij verder verwijst naar de uitspraken van de rechtbank.

Des te opmerkelijker is het dat de gemeente besluit afgelopen dinsdag aan het einde van de dag tóch te reageren op de berichtgeving van Omroep West. Lopik zegt daar 'geschrokken' van te zijn en zich niet in de publicatie te herkennen. Ook overweegt de gemeente 'verdere juridische stappen'. Onduidelijk nog is tegen wie precies, al gaat het vermoedelijk om Zielman. Wanneer en of de overwegingen tot concrete stappen gaan leiden, is ook nog niet bekend.

Waar de gemeente zich zegt niet te herkennen in de berichtgeving, krijgt Omroep West de afgelopen week veel reacties van mensen die zeggen iets vergelijkbaars te hebben meegemaakt bij hun gemeente of andere overheidsinstantie. En collega-journalisten die belangstelling tonen in het verhaal vertellen Chris dat hij misschien zelfs wat te voorzichtig is geweest met zijn stuk. 'Had je niet nog stelliger moeten zijn, met al dat bewijs dat jullie in handen hebben?'

Een terechte vraag, die je kan beantwoorden vanuit de (journalistieke) missie, visie en positionering van Omroep West. Wij zijn een onafhankelijke, publiek gefinancierde mediaorganisatie die vragen stelt en probeert uit te zoeken hoe het zit. Campagnejournalistiek en stelling nemen past ons niet. Maar wij beschouwen het wél als onze taak mogelijke misstanden aan te kaarten en een podium te bieden aan mensen die mogelijk gedupeerd worden door een hardvochtige, of zelfs oneerlijke en onwetmatige, opstelling van de overheid. De Toeslagenaffaire heeft nogmaals bewezen waar een dergelijke houding toe kan leiden.

Ook bij het blootleggen van dat schandaal heeft de onafhankelijke journalistiek een onmisbare rol gespeeld. Dat proberen wij ook, op ons eigen niveau en bij verhalen die niet direct de aandacht hebben van grote, landelijke media. Uitzoeken hoe het zit, de feiten blootleggen. Opdat het bijdraagt aan een meer integere samenleving. Daarom investeren wij in onderzoeksjournalistiek, en kunnen wij verhalen vertellen die anders niet verteld zouden worden. Maar we stellen ons hierin kwetsbaar op, aan- en opmerkingen verwelkomen we graag. Wat zeker is: in deze kwestie van Wilfred Zielman uit Bergambacht laten wij zeker nog niet los.