De 'vergeten' muziek van de 'grote' Haagse componist Hans Henkemans

Hans Henkemans
Hans Henkemans © AVROTROS
DEN HAAG - In de jaren vijftig en zestig was hij een grootheid in binnen- én buitenland: de Haagse pianist Hans Henkemans. In die periode was hij ook één van de meest gespeelde Nederlandse componisten. Maar nadat hij in de jaren zeventig botst met moderne componisten als Reinbert de Leeuw wordt zijn werk nauwelijks nog gespeeld. Doodzonde vindt dirigent en pianist Ed Spanjaard, die door zijn vader ook bevriend raakte met Henkemans. Om het grote onrecht recht te zetten, vroeg hij de talentvolle pianist Mattias Spee de 'vergeten' muziek van Henkemans op cd uit te brengen. Zaterdag zendt TV West een documentaire over Hans Henkemans uit.
Spanjaard wist meteen dat hij Spee moest benaderen voor de muziek van Henkemans toen hij hoorde dat de talentvolle pianist een fascinatie had voor ondergewaardeerde of 'vergeten' componisten. Spee: 'Er is zoveel muziek in de wereld die nooit wordt gehoord, die nooit wordt gespeeld, maar die absoluut de moeite waard is. Er is een klein groepje componisten die elk jaar wordt geprogrammeerd, we blijven eigenlijk dezelfde stukken maar herkauwen. Niks mis mee, want ik hou ook van bijvoorbeeld Beethoven. Maar er is nog zoveel meer.'
Mozart? Debussy? De Haagse componist Hans Henkemans was 'een categorie op zichzelf'
Zo neemt hij in 2021 een cd op met het werk van Joseph Wölfl, een tijdgenoot van Beethoven. 'Net zo bekend in die tijd, misschien zelfs wel bekender, maar waar niemand nu van heeft gehoord', vertelt Spee. 'Dus zo kwam Spanjaard bij mij uit en heeft hij mij al die onuitgebrachte manuscripten van Henkemans gegeven om in te zien. Toen kwam ik erachter dat er een grote onontdekte schat aan fantastische Nederlandse muziek is die voor het grote publiek nog totaal onbekend is.'
Op zaterdag 9 juli om 17.00 uur zendt TV West de documentaire 'Weggewist' van documentairemaker Harro Henkemans en producent Joost Schrickx uit. Hierin vertelt de achterneef het verhaal van zijn oom, de Haagse dirigent en pianist Hans Henkemans.

'Hartenbloed'

De manuscripten van Henkemans worden voor een deel bewaard in de kelder van het Haags Gemeente Archief, waar de collectie van het Nederlands Muziek Instituut is ondergebracht. Daarbij gaat het om muziek die wel is uitgegeven. De onuitgegeven manuscripten heeft Henkemans voor zijn sterven toevertrouwd aan Spanjaard: 'Dat kwam uit een gigantische kist. Oom Hans, ik zeg nog altijd oom Hans, had mij in een brief gevraagd of ik zijn nalatenschap wilde bewaken. Hij had er geen hoge verwachtingen van, maar het was zijn "hartenbloed".'
Ed Spanjaard (l) en Mattias Spee (r) | Foto; Omroep West
Ed Spanjaard (l) en Mattias Spee (r) | Foto; Omroep West
'Veel is nooit gespeeld. Ja, de pianostukken heeft hij zelf onder handen gehad. Maar er zijn ook kamermuziekstukken, een blaaskwintet, sommige orkestwerken en onvoltooide stukken. Die hebben nooit geklonken', zegt Spanjaard. 'Wat fijn is, en Mattias is nou de belangrijkste exponent daarvan, is dat een jonge goede musicus een aantal van die werken echt laat klinken. Het mag gehoord worden.'

De Notenkrakers

Dat zijn muziek jarenlang niet of nauwelijks meer werd opgevoerd, is eigenlijk verbazingwekkend als je de status van Henkemans na de Tweede Wereldoorlog kent. Spanjaard: 'Hij was in de jaren vijftig en zestig heel groot. Zowel als pianist als componist. Maar aan het eind van de jaren zestig had je de Notenkrakers, te vergelijken met de Actie Tomaat van het toneel. Over de mensen, grof gezegd, boven de 50 die een academische of artistieke opleiding hadden gedaan, werd gezegd: weg met die oude troep.'
Henkemans legde zich daar echter niet bij neer en zocht in een artikel in het NRC het tegenoffensief, waarbij hij een nieuwe term bedacht voor de muziek van moderne klassieke componisten als Reinbert de Leeuw. 'Hij schreef: de muziek die ik niet herken als verhalen vertellend noem ik soniek, in plaats van muziek', aldus Spanjaard. 'Hij kon er geen betekenis aan geven voor hemzelf. Het viel volkomen verkeerd.'

Pijnlijk

In het boek 'Muzikale archie' laat De Leeuw volgens Spanjaard niets over van zijn muzikale opponent: 'Reinbert de Leeuw schrijft daar een artikel waarin hij Henkemans op een kwaadaardige manier echt afzeikt, kan je rustig zeggen. Zonder enig respect. Dat was pijnlijk. Henkemans is eigenlijk kopje onder gegaan. Dat viel samen met het feit dat hij als ex tbc-patiënt niet meer goed kon optreden, want dat was ademtechnisch heel problematisch. Vanaf 1970 is hij in de vergetelheid geraakt.'
Dat ging de componist niet in de koude kleren zitten: 'Dat heeft tot een depressie geleid. Hij heeft toen ook zijn oude vak weer opgepakt: hij was namelijk psychiater. Net zoals mijn vader, zij waren daardoor ook vrienden. Oom Hans is daarom altijd in mijn leven geweest', legt Spanjaard uit. 'Zijn touché, de manier waarop je piano speelt, de klankkleur, de fijnzinnigheid, het volkomen in de huid van de componist willen kruipen, daar was hij een meester in.'

Gezworen vijanden

In de jaren tachtig doet Spanjaard als dirigent mee aan een programma van Nederlandse orkestwerken waarbij het een oud stuk van Henkemans tegenover een gloednieuw stuk van Peter Schat programmeert. 'Op papier waren ze gezworen vijanden. Ik had er voor gezorgd dat ze allebei aanwezig waren. Na afloop van het concert ontmoette Schat Hans Henkemans, schudde hem de hand en zei: "Ik vond het een mooi stuk". En dat meende hij ook. Dat was voor mij een mooi moment dat ik had proberen te bewerkstelligen.'
Nooit eerder opgenomen piano solostuk van Hans Henkemans
Dat geldt ook voor de bijzondere gelegenheid waarbij Spee het piano solostuk 'Andate con moto' (1939) van Henkemans deze week speciaal komt spelen bij Spanjaard thuis. Deze hoort het stuk voor de eerste keer en is na afloop lovend: 'Mooi. Je hebt het je echt eigen gemaakt. Heel lyrisch. Ik bedacht mij halverwege dat dit vlak voor de oorlog begon, is geschreven. Het heeft een soort verre dreiging. Een licht onheil. Wat ik grappig vind, is dat je expressief en heel beheerst speelt. En wat zo leuk is bij oom Hans, je zag bij hem heel veel beweging, zoals je een actrice in een film ziet spelen, die helemaal niet piano kan spelen. Dat deed hij niet uit wispelturigheid of aanstellerij, maar uit vervoering.'

Uitgestorven diersoort

Zonder zich te willen meten met Henkemans ziet Spee in hem een groot voorbeeld: 'Hij speelde op heel hoog niveau piano en schreef ook muziek voor de piano, maar ook voor andere instrumenten, orkesten en ensembles. Dat is eigenlijk een uitgestorven diersoort: de pianist/componist. Hij kon dat allebei heel goed. Dat zie je tegenwoordig niet meer. Ik zou niet willen suggereren dat ik van het kaliber Henkemans ben, maar ik voel wel een verwantschap. Ik kan heel veel van hem leren door zijn muziek te ontdekken. Zowel als pianist als componist.'
Vergelijken met andere grote componisten is wat Spee betreft ondoenlijk: 'Je noemt Mozart. Je noemt Debussy. Dat zijn mensen die vallen niet in een categorie. Die zijn een categorie op zichzelf en dat is misschien een beetje gek om te zeggen, omdat Hans Henkemans zo onbekend is, maar ik denk dat het voor Henkemans ook geldt. Hij is ook een categorie op zichzelf.'

Op zaterdag 9 juli om 17.00 uur zendt TV West de documentaire 'Weggewist' van documentairemaker Harro Henkemans en producent Joost Schrickx uit. Hierin vertelt de achterneef het verhaal van zijn oom, de Haagse dirigent en pianist Hans Henkemans.