Geen personeel te vinden, oplossing? 'Verhoog de lonen'

Van de zorg tot het onderwijs, van bagagemedewerkers op Schiphol tot de politie: in iedere sector lijkt het hetzelfde liedje. Er is genoeg vraag naar arbeid, maar niemand die het aanbiedt. De werkloosheid lag begin dit jaar op het laagste niveau sinds 2003. Al voor de crisis, in 2020, was de werkloosheid al jaren bezig met een daling die ook tijdens de crisis is doorgezet. Maar is dat het enige dat speelt? Volgens Van Vliet zijn er 'verschillende factoren die een rol spelen'.

'Tijdens de coronacrisis ondersteunde de overheid twee jaar lang bedrijven en werknemers. Daardoor is de werkloosheid laag gebleven', vertelt Van Vliet. Maar volgens hem heeft de pandemie ook nog op een andere manier effect gehad op de arbeidsmarkt, namelijk door het recente 'inhaalconsumptie'-fenomeen. Van Vliet verklaart: 'Mensen hebben de afgelopen twee jaar minder kunnen consumeren. Dingen als vakanties en etentjes werden uitgesteld, en dat zijn veel mensen nu aan het inhalen. Dat leidt tot meer werk.'

De personeelstekorten zijn een breed probleem, binnen alle niveaus van de samenleving. Dat betekent ook, zegt van Vliet, dat de gevolgen van die tekorten maatschappijbreed zullen worden ervaren, en niet alleen bij de werkgevers zelf die bijvoorbeeld minder omzet draaien. 'Denk aan de basisscholen, die opeens een dag in de week dicht moeten omdat er geen leraar is. Of treinen of ander vervoer dat uitvalt, of de lange rijen op Schiphol. Het is uiteindelijk de hele samenleving die het gaat merken.'

Die tekorten aan gespecialiseerde kennis, zoals bij verpleegkundigen en technici, worden deels gevoed door de ambities van de overheid. 'Denk aan defensie. De overheid wil dat gaan uitbreiden, en dat leidt tot meer vraag naar werknemers. Of bijvoorbeeld de klimaatdoelen, waar er installateurs nodig zijn voor warmtepompen en zonnepanelen. Mensen die dergelijke vacatures willen vervullen, moeten daar een specifieke opleiding voor volgen en dat kost tijd.'

In de discussies rondom de personeelstekorten wordt vergrijzing weleens aangewezen als boosdoener, maar volgens Van Vliet is daar op dit moment nog niet echt sprake van in Nederland. 'De verwachting is wel dat dat de komende twintig à dertig jaar gaat gebeuren, maar voor nu is vergrijzing nog niet dé doorslaggevende factor voor de krapte. We zien nu nog niet echt dat het aanbod van arbeid dramatisch is afgenomen.'

De moderne, jonge werker heeft veel opties binnen de arbeidsmarkt, wat het moeilijk maakt voor werkgevers om ze aan zich te binden. 'Het is een werknemersmarkt geworden', zegt de hoogleraar. 'Ze kunnen gemakkelijker wisselen van baan en zijn dat ook aan het doen. Als zij het idee hebben dat ze op een andere plek beter loon of arbeidsvoorwaarden kunnen krijgen, stappen ze over.'

Financiële compensatie speelt een grote rol in het wel of niet accepteren van werk, maar de lonen zijn de laatste jaren sterk achtergebleven terwijl de economie doorgroeide. 'Dat was ook voor de coronacrisis het geval', legt Van Vliet uit. Volgens hem biedt de huidige werknemersmarkt kansen om daar verandering in te brengen. 'Een mooi voorbeeld is wat er gebeurde na de meivakantie. Toen hadden we de crisis op Schiphol. Een week of twee later kwam de nieuwe coa met hoger loon tot stand. Als de druk hoog wordt, gaan bedrijven snel handelen.'

De vakbonden zijn op de hoogte van de voordelige onderhandelingspositie van de werknemers. Zo maakte werkgeversvereniging AWVN recentelijk bekend dat de cao-lonen in 2022 gemiddeld met 3 procent of meer zullen stijgen, en in sommige gevallen zelfs 5 procent. Dat gebeurde volgens de vereniging voor het laatst in de jaren 70. Ook vakbond FNV geeft aan steeds hogere loonafspraken te maken, maar dat dat wel regelmatig met (dreiging tot) actievoeren beslecht moest worden.

Het verhogen van de lonen is volgens Van Vliet één van de eenvoudigste en snelste oplossingen om de personeelstekorten aan te pakken. Daarmee zou volgens hem een deel van het onbenut arbeidspotentieel in Nederland - circa 1 miljoen mensen - gemotiveerd kunnen worden om weer aan het werk te gaan. Het gaat dan om mensen die, om wat voor reden dan ook, een afstand tot de arbeidsmarkt hebben ontwikkeld.

'Die zijn uiteraard niet allemaal ineens inzetbaar. Sommigen hebben een grote afstand tot de arbeidsmarkt ontwikkeld, en die krijg je niet meteen weer aan het werk, maar anderen wel, en met een hoger loon kun je die lokken', zegt Van Vliet. De overheid zou die mensen vervolgens moeten begeleiden en ondersteunen.

Voor het vullen van vacatures die de Nederlander links laat liggen wordt regelmatig gebruikgemaakt van arbeidsmigranten, zoals in de kassen in het Westland. Tegen die tijdelijke verlichting van de druk op de arbeidsmarkt staan ook nadelen, stelt Van Vliet. 'Als je naar het brede perspectief kijkt zie je dat dat juist weer de druk opvoert op andere plekken in de samenleving, zoals de woningmarkt.'

Als tuinders lange tijd met openstaande vacatures blijven zitten, wordt hun prikkel om in te gaan zetten op technologie volgens Van Vliet groter. In tijd van krapte zou 'robotisering' kunnen helpen om de druk op de arbeidsmarkt te verlichten, en het gebruik van arbeidsmigranten tegen te gaan. 'Je zou kunnen kijken of je het paprika's plukken kunt automatiseren. Dat is zwaar, slecht betaald werk wat weinig mensen willen doen. Daarom wordt er ook ingezet op arbeidsmigranten.'

De hoogleraar durft nog geen harde voorspellingen te doen over de toekomst van de personeelstekorten. 'Als de economie wat afkoelt, zul je dat gaan terugzien op de arbeidsmarkt. Daar kunnen verschillende dingen aan bijdragen, zoals onzekerheid vanwege de energiecrisis of de oorlog in Oekraïne. De vraag is alleen of je dat ook moet willen.'