Van limoncello tot espresso martini: de oliebol wordt steeds gekker, maar waar komt hij vandaan?

Wanneer de allereerste oliebol gebakken werd, is moeilijk te zeggen, weet culinaire historicus Lizet Kruyff ons te vertellen. 'De oudst bekende voorloper van ‘onze’ oliebol is de Romeinse scriblita', zegt de Voorburgse.

De Romeinse staatsman Marcus Porcius Cato beschreef dit gerecht al in de tweede eeuw vóór onze jaartelling in zijn boek over de landbouw De Agri Cultura. Klonten of balletjes zuurdesemdeeg werden in heet vet gemikt om zo ronddobberend een eigen vorm aan te nemen. In de Romeinse tijd is het eigenlijk gewoon streetfood, want weinig mensen beschikken over een keuken, laat staan een heet genoeg vuur. Een frituurkraampje is een snelle manier om iets warms aan te bieden aan hongerige passanten in de stad of bij een legerkamp.

Maar ook de geschiedenis van de oliebol zoals wij hem kennen gaat behoorlijk ver terug. Op een schilderij van Albert Cuyp uit 1652 zien we de lekkernij voor het eerst. Op het portret, dat in het Dordrechts museum hangt, is een vrouw te zien met in haar handen een pot met oliebollen. 'Ze heetten toen nog oliekoeken’, vertelt Kruyff. 'Eerst waren die koeken gewoon plat, maar in de loop der tijd werden steeds vaker bollen gemaakt en uiteindelijk verdwenen de platte koeken.'

Waarom? 'Omdat het makkelijker is', vermoedt Kruyff. 'Zo’n koek platslaan kostte extra tijd en moeite en een bolletje blijft bovendien langer lekker warm.' Toch bleef de lekkernij ondanks zijn ronde vorm nog lang een oliekoek heetten. Pas in de negentiende eeuw duikt de naam oliebol op.

Oliebollen zijn een ideaal wintervoedsel. In die tijd van het jaar zijn de oogst en het vlees uit de zomer en het najaar allang opgegeten. Maar van houdbare ingrediënten zoals meel, bier, olie en gedroogde vruchten kun je nog prima oliebollen bakken. De vettige hap vormt bovendien een stevige bodem in de koude wintermaanden.

Het eerste recept voor een oliebol vinden we terug in het kookboek 'De Verstandige Kock' uit 1667. Wat opvalt is dat deze oliebollen veel meer kruiden en rozijnen bevatten dan de oliebol van nu. Er gaan bijna net zoveel rozijnen als bloem in het recept. Verder gaan er ook kaneel, gemberpoeder, kruidnagel en zelfs amandelen in. 'De vruchten maakten het wat zoeter', zegt Kruyff. 'Poedersuiker kenden we toen nog niet.'

Maar wanneer is de oliebol dan een traktatie voor de jaarwisseling geworden? 'Dat is halverwege de 19e eeuw gebeurd', legt Kruyff uit. 'Nadat wij een koninkrijk werden in 1815, zijn er steeds meer tradities in het leven geroepen. En zo werden producten die we normaal het hele jaar door aten ineens feestelijke maaltijden.' De eerste vermelding van Oud en Nieuw als oliebollenmoment is terug te vinden in het Dagblad van Zuid-Holland en ’s-Gravenhage uit 1862. Vijftig jaar eerder wordt de oliebol in de Rotterdamsche Courant nog gewoon geadverteerd als een typische 'kermishap'.

'Het is wel bijzonder dat de oliebol sindsdien onlosmakelijk verbonden blijft met Oud en Nieuw', vindt Kruyff. 'Met veel andere tradities is dat door de tijd heen weer verdwenen. Paaseitjes eten we gewoon het hele jaar door. En hetzelfde geldt voor speculaas.'

Wie vandaag oliebollen koopt, hoeft niet alleen te kiezen tussen wel of geen krenten. Er duiken dit jaar allerlei bijzondere varianten van de oliebol op, van karamel zeezout en sinaasappel limoncello tot de licht alcoholische espresso martini bol. Vooral die laatste bol is een succesnummer van de Oliebollenexpert in Den Haag, die met een kraam op de Binckhorst staat.

Dat er bijzondere smaken ontdekt worden, vindt culinair expert Kruyff alleen maar leuk. 'Dat is echt iets van de afgelopen jaren. Tien jaar geleden zag je nog niet zoveel soorten.' Toch denkt ze dat de originele oliebol de enige blijver is. 'Hypes zijn leuk en men zal zo’n gekke bol vast uit willen proberen, maar uiteindelijk willen de meeste mensen toch gewoon een oliebol met poedersuiker als ze het nieuwe jaar inluiden.'