Ratten, kreeften en duizendknoop: hoe kom je ervan af?

Muskusrattenbestrijder Marinus loopt in hoge lieslaarzen door het water in het Stevenshofpark in Leiden. Hij speurt naar ratten en vangt ze met strategisch geplaatste klemmen. Marinus laat zien welke schade muskusratten aanrichten. ‘Net onder de waterlijn graven ze gangen en die lopen vol met water. Zolang die rat hier zit, blijft een gang intact, maar daarna stort het in. Je kunt je voorstellen dat je dat niet wilt in een dijk.’

In de polders waar het waterschap verantwoordelijk voor is, wemelt het op sommige plekken van de muskusratten. In Rijnland werden er afgelopen jaar 5654 ratten gevangen, vierhonderd meer dan in 2021. Een paar maanden geleden ving Marinus ook in dit wijkpark nog een paar laatste muskusratten, maar nu is de klem leeg en lijkt het park schoon. ‘Ik neem de klem weer mee. Nu is het alleen nog een kwestie van twee keer per jaar controleren of er geen rat is achtergebleven of is er een is teruggekomen.’

Het probleem van muskusratten en andere invasieve exoten is dat ze geen of weinig natuurlijke vijanden hebben. Het zijn soorten die ooit voor de sier, verkoop of met een amateurbioloog naar Europa zijn gekomen en hier sindsdien ongeremd hun gang kunnen gaan. Zonder bestrijding krijgen muskusratten elk jaar vier nestjes jongen. En binnen een jaar zorgen die jongen ook alweer voor nakomelingen. ‘Dan wordt het echt een plaag’, constateert dijkgraaf Jeroen Haan die vanuit een samenwerking tussen waterschappen verantwoordelijk is voor de muskusrattenbestrijding in Noord-Holland en delen van Zuid-Holland en Utrecht.

Anders dan exoten als de halsbandparkiet of eikenprocessierups bezorgen de muskusratten de waterschappen flink wat werk. ‘Elke rat graaft dertien kruiwagens zand in een jaar weg’, zegt Haan. ‘Dat is echt een gevaar voor onze dijken en waterveiligheid.’ In 2019 is daarom besloten om over te gaan tot volledige uitroeiing. Het doel is om alle muskusratten voor 2034 uit Nederland te verdrijven. ‘Als we de populatie flink terugdringen dan zorgt dat voor minder schade, daar doen we het uiteindelijk voor.’

Hoewel eigenlijk iedereen het erover eens is dat invasieve exoten bestreden moeten worden, is er wel kritiek op de manier waarop. Het Hoogheemraadschap van Rijnland gaf de afgelopen vijf jaar elf miljoen euro uit aan invasieve exoten. Een groot deel van dat bedrag gaat naar het doden van muskusratten. Dat is niet diervriendelijk en als er verder niets aan het ecosysteem verandert, zal het altijd nodig blijven om geld en tijd te steken in het weghouden van de muskusrat.

Daarom kijkt het waterschap ook naar alternatieve bestrijdingsmanieren. In plaats van het doden en verjagen van exoten, kun je ook dijken en oevers verstevigen of anders aanleggen. Dat kost op de korte termijn meer tijd en geld, maar levert op de lange termijn mogelijk een beter resultaat op. Met zo’n aanpak experimenteren het Hoogheemraadschap Rijnland en de gemeente Leiden in polderpark Cronesteyn. Daar graven rivierkreeften zich ter bescherming in de steile polderoevers, die daardoor afkalven. Bovendien eten ze waterplanten, waardoor een deel van het leven uit de sloot verdwijnt.

Door steile polderoevers te veranderen in glooiende, natuurvriendelijke oevers wordt het gebied een stuk minder aantrekkelijk voor de rivierkreeft en kan de natuur zich herstellen, zo is de hoop. De nieuwe oevers lijken erg op de waterlijn op een strand, waar geen harde grens is. ‘Dan is er voor de kreeften niks om in te graven en worden de andere soorten juist enorm versterkt, waaronder watervogels die wel een kreeftje lusten’, legt Roek Vermeulen van stichting Groen Cronesteyn uit.

Het experiment zou afgelopen november van start gaan, maar is een jaar vertraagd omdat de aanleg nog moet worden aanbesteed en er maar in een beperkt seizoen gewerkt kan worden. Uit ander onderzoek weet Vermeulen al wel ongeveer wat Cronesteyn te wachten staat. ‘Van natuurvriendelijke oevers moet je op korte termijn niet veel verwachten. Het herstellen van een ecosysteem is een kwestie van lange adem. Op de korte termijn moet je kreeften massaal wegvangen. Zo’n aanpak heeft in de Krimpenerwaard bijvoorbeeld alweer herstel van de waterplanten opgeleverd’, zegt Vermeulen. ‘Dan denk ik: yes, waar kan ik daarvoor tekenen?’

Het doden van exoten of veranderen van de omgeving zijn dus twee manieren om woekering en overpopulatie te voorkomen. Aan de Universiteit Leiden onderzoekt Suzanne Lommen een derde optie, namelijk de mogelijkheid om een natuurlijke vijand voor de exoten aan het ecosysteem toe te voegen. Voor de bestrijding van de Japanse duizendknoop, een plant die enorm woekert en waarvan de wortels overal doorheen boren, onderzoekt haar onderzoeksteam #uitde1000knoop de bladvlo. Dat beestje eet de plant en draagt in Japan bij aan een natuurlijk evenwicht. De vraag is nu of dat ook voor Nederland kan gelden.

In plaats van eindeloos snoeien en soms zelfs het wegbranden van de volwassen woekerplant, zou de bladvlo de plant in een vroeg stadium kunnen verzwakken. De eerste resultaten van het onderzoek zijn hoopgevend: het beestje overleeft de Nederlandse winters en als er genoeg bladvlooien zijn dan zie je meteen resultaat: ze zuigen al het leven uit de plant die daardoor langzaamaan verdort. ‘En het voordeel is, als het lukt om die natuurlijke vijand zich hier te laten vestigen, dan is die er gewoon’, zegt Lommen in het onderzoekslab. ‘Die zoekt zelf de plant waarop die leeft en dan hoef je minder actief in te grijpen.’

De angst die deze methode oproept, is dat je met het binnenhalen van een nieuwe exoot als natuurlijke vijand zomaar een ecologische ramp zou kunnen veroorzaken, zoals bij de muskusrat en rivierkreeft ook is gebeurd. ‘Maar daarbij is nooit gekeken welk gevaar die mogelijk zouden opleveren’, zegt de ecoloog. ‘Voor deze nieuwe natuurlijke vijand is rigoureus onderzoek gedaan naar de gevaren. De bladvlo mag pas na een zorgvuldige procedure worden losgelaten’, vertelt Lommen, die benadrukt dat er buiten Europa al veel langer met succes op deze manier wordt gewerkt.

Zouden we voor het bestrijden van de muskusrat dan ook naar een ander soort oevers of natuurlijke vijanden moeten zoeken? ‘Dat is precies de keuze waar we voor staan’, zegt dijkgraaf Haan. ‘Maar het is niet zo dat je kunt zeggen: dit is het probleem, dit de oplossing en nu hoeven we geen muskusratten meer te vangen. Als het zo simpel was, hadden we het wel gedaan.’ Zowel de dijkgraaf, ecoloog als polderparkbestuurder zeggen dat er in veel gevallen een combinatie nodig is van bestrijden wanneer het gevaar te groot wordt, schade beperken waar dat kan en vooral veel experimenteren.

En de suggestie om muskusratten anticonceptie te geven zodat je in één keer van het probleem af bent, zoals terloops ter sprake komt? ‘Op zich snap ik wel dat het idee opkomt’, vertelt de dijkgraaf. ‘Liever nog dan dat we ze doden, zou het mooi zijn als muskusratten zich niet meer voortplanten. Maar het is maar de vraag wat dat dan weer voor effecten heeft op de dieren en de rest van de natuur; er zitten vast ook een hoop nadelige gevolgen aan.’