Een bittere schilderswraak: het verhaal van Han van Meegeren en De Emmaüsgangers

'De Emmausgangers' van Han van Meegeren
'De Emmausgangers' van Han van Meegeren © ANP
DELFT - Het schilderij 'De Emmaüsgangers' van Han van Meegeren is de komende weken te zien in Delft. Het werk wordt tijdelijk uitgeleend door museum Boijmans van Beuningen, dat het in 1937 kocht voor een gigantisch bedrag. Niet omdat Van Meegeren een groot schilder was, maar omdat men er heilig van overtuigd was dat het werk was gemaakt door Johannes Vermeer. Ken jij het verhaal van de grootste meestervervalser in de geschiedenis?
Delft is een toepasselijke stad om het schilderij te laten zien. Het is niet alleen de stad van Vermeer, maar ook de stad waar student bouwkunde Han van Meegeren in de jaren tien van de vorige eeuw besluit dat hij kunstschilder wil worden. Hij stopt met zijn studie aan de TH (de huidige TU Delft) om volledig te gaan voor zijn grote passie.
Er is veel gaande in de kunstwereld in deze periode. De moderne schilderkunst maakt een opmars. Met kunstenaars als Picasso en Mondriaan ontstaan nieuwe stromingen en stijlen. Van Meegeren heeft daar niets mee. Hij werkt graag in een klassieke stijl. Gevolg is dat zijn werk niet in de smaak valt bij kunstcritici. Zijn schilderijen worden bestempeld als 'hopeloos ouderwets'. Van Meegeren wordt publiekelijk bespot en afgekraakt. Een bittere pil voor de ambitieuze schilder. Hij zint op de ultieme wraak.

Nazi-kunst

In 1937 is de kunstwereld in rep en roer, want er is een onbekende Vermeer ontdekt. Zowel het Rijksmuseum als het nog kleinschalige Boijmans van Beuningen zetten alles op alles om het werk 'De Emmaüsgangers' aan te kopen. Het Rotterdamse museum wint de strijd, betaalt een fortuin voor het doek en presenteert het een jaar later met veel bombarie. In de jaren die volgen duiken er plotseling meer onbekende Hollandse meesters op, die allemaal voor gigantische bedragen aan grote musea en aan particulieren worden verkocht.
En dan is het 1945. De Tweede Wereldoorlog loopt op zijn eind en de geallieerden stuiten in Oostenrijk op een zoutmijn, waarin kunstwerken zijn verstopt die door de nazi’s zijn gestolen. Deskundigen krijgen de taak om te achterhalen waar al die werken vandaan komen, zodat ze terug kunnen worden gebracht naar de rechtmatige eigenaren. In de verzameling wordt ook een Vermeer aangetroffen, die van Herman Göring is geweest: 'Christus en de overspelige vrouw'. De herkomst van het doek is niet te achterhalen en dus besluit men verhaal te gaan halen bij de kunsthandelaar die het werk destijds voor ruim anderhalf miljoen gulden aan Göring had verkocht: ene Han van Meegeren.
Van Meegeren schildert zijn laatste vervalsing
Van Meegeren schildert zijn laatste vervalsing © ANP
Die leeft inmiddels in grote weelde in Amsterdam. Hij is eigenaar van meerdere panden in het centrum en was tijdens de bezetting een fervent bezoeker van uitbundige feestjes. Vooraanstaande nazi’s behoren tot zijn vriendenkring en hij geeft zelfs een eigen tijdschrift uit, dat vol staat met antisemitische en fascistische artikelen. Hij heeft dus alle schijn tegen zich als het Openbaar Ministerie bij hem op de stoep staat.
Van Meegeren wordt gevangen genomen op verdenking van collaboratie. Er hangt hem mogelijk de doodstraf boven het hoofd, omdat hij niet kan verklaren hoe hij aan de Vermeer is gekomen. Uiteindelijk doet hij een bekentenis die menig wenkbrauw doet fronsen: 'Ik heb het zelf geschilderd.' De bekentenis van Van Meegeren wordt door niemand geloofd. En wordt nog onwaarschijnlijker als hij beweert dat ook al die andere schilderijen van Hollandse meesters die in de jaren dertig en veertig plotseling opdoken, van zijn hand zijn. 'Onmogelijk', zeggen de deskundigen.

Van Meegeren werd een held

In een wanhopige poging om de waarheid te achterhalen wordt Van Meegeren opgesloten in een huis aan de Herengracht in Amsterdam. Daar krijgt hij alles wat hij nodig zegt te hebben: de juiste verf, een echt oud doek, de goede penselen en een oven. Onder het toeziend oog van kenners, politieagenten en juristen maakt hij zijn laatste vervalsing in de stijl van Vermeer: 'Christus in de tempel'. Ook demonstreert hij met welke technieken hij het schilderij zo bewerkt dat het er echt uit ziet alsof het eeuwen oud is.
Daarmee is het bewijs geleverd. Het proces tegen Han van Meegeren wordt wereldnieuws. Het publiek en de internationale pers zien hem plotseling niet meer als collaborateur, maar als een held. De man die Göring en de hele zelfingenomen kunstwereld voor de gek hield. Museumdirecteur Dirk Hannema, een van de mannen die in 1937 'De Emmaüsgangers' beoordeelde als 'een echte Vermeer' heeft zijn blunder nooit kunnen verkroppen. Tot aan zijn dood is hij blijven volhouden dat het schilderij wel degelijk een echte Vermeer moet zijn geweest.
Het verhaal werd meerdere keren verfilmd, in deze Hollywood-versie uit 2020 speelt acteur Guy Pearce de rol van Han van Meegeren:
De Emmaüsgangers is tot en met 24 juni te zien in Museum Paul Tétar van Elven in Delft.