Vijftien uur in vliegtuig om vakje in te kleuren: Haagse raadszaal omgetoverd tot bijzondere stembus

Jan van Zanen zet dinsdagmiddag een houten emmer voor zich neer die op gewone dagen wellicht dienstdoet als zijn prullenmand. Op de vloer voor hem staat een plastic bak die doet denken aan een vuilniskliko, bekleed met oranjekleurig posters. Daarop prijkt de tekst: 'Kiescollege voor niet-ingezetenen, verkiezing Eerste Kamer 2023.'

Van Zanen is niet alleen burgemeester van Den Haag, maar ook stembusvoorzitter bij de Eerste Kamerverkiezingen. Rechts achter de collegebanken is een stemhokje opgetuigd: doorsnee, grijs en vergezeld door een groot rood potlood. Op de overige zetels zitten vandaag geen raadsleden, maar Nederlanders die uit alle hoeken van de wereld naar Den Haag zijn gekomen om een nieuwe senaat te kiezen.

De Provinciale Statenverkiezingen van afgelopen maart waren de eerste waarbij ook Nederlanders vanuit het buitenland konden stemmen. Zij wonen niet in een provincie, maar omdat een provinciale stem indirect ook meetelt voor de Eerste Kamer, is hier iets nieuws voor bedacht: het kiescollege voor niet-ingezetenen. Dat bestaat uit 25 Nederlanders in het buitenland die zijn gekozen door Nederlanders in het buitenland, die samen een soort extra provincie vertegenwoordigen.

Het kiescollege heeft maar één taak: het stemmen op de Eerste Kamer. Omdat de gemeente Den Haag de wettelijke organisator is van buitenlandse verkiezingen, gebeurt dit dinsdag in het Haagse stadhuis. Onder toeziend oog van Van Zanen, die zichtbaar plezier heeft in zijn rol: 'Dit is een historisch moment. Ik vind het eervol om dit te mogen doen.'

Van Zanen grabbelt in de houten emmer voor hem en trekt er drie namen uit van collegeleden die hem vergezellen als leden van het stembureau. 'Heel democratisch: wij trekken een papiertje uit een bak en dan hoort u het', zegt hij met een knipoog. Het is Tony Holman van GroenLinks die, met paarsgeverfd haar, als vice-voorzitter mag plaatsnemen naast de burgemeester. 'Waar is Hans Klok?', vraagt de burgemeester als de stembuskliko wordt geopend om te controleren of deze leeg is.

De luchtige sfeer in de raadszaal krijgt ruimte door de lange tijd die leden na opening van de vergadering nog moeten wachten tot ze hun taak mogen vervullen: het stemmen voor de Eerste Kamer moet overal in het land op hetzelfde moment beginnen. Samen met het extra decor voelt het geheel vanaf de publieke tribune soms wat koddig aan, haast als een toneelstuk, maar de raadsleden nemen hun rol zeker serieus.

'Er wordt hier een democratisch tekort gelijkgetrokken', zegt Eelco Keij van D66 voorafgaand aan de vergadering. De grondwetswijziging die het kiescollege in het leven riep, kwam er mede op zijn initiatief. 'De wetten die in Nederland worden gemaakt kunnen ons ook raken', licht de inwoner van New York het belang toe van het stemmen vanuit het buitenland, 'het is belangrijk dat we daar dan ook invloed op kunnen uitoefenen.'

Die invloed is wel beperkt. Het gewicht van stemmen door kiesleden wordt bepaald door het aantal kiezers in een provincie, en het aantal kiesgerechtigden in het buitenland is beperkt. Van Zanen zei eerder dat de 25 stemmen goed zijn voor maar 0,2 procent van de Eerste Kamerzetels. Maar ook één stem op een andere partij dan de eigen kan een verschil maken in een restzetel meer of minder voor de coalitie van de Rutte-IV. Zo blijkt wel uit de grote hoeveelheid koehandel die afgelopen weken op nationaal niveau werd bedreven.

Toch is deze koehandel, die Rutte-IV twee extra zetels oplevert ten opzichte van de uitslag, dinsdag ver te zoeken in de Haagse raadszaal. Na de stemming en telling, die snel voorbij zijn, blijkt het aantal stemmen per partij even groot als het aantal vertegenwoordigers. GroenLinks wordt daarmee met vijf stemmen de grootste, wat niet kan voorkomen dat het landelijk een zetel verliest.

Voor het kiescollege is deze landelijke uitslag alleen nog van belang als gewone Nederlander: na het inkleuren van het juiste vakje zit hun taak er op. Maar niet voordat Eelco Keij in de rondvraag nog een opmerking plaatst.

Er is vandaag 'een stukje democratie versterkt', zegt Keij, maar volgens hem kan het nog sterker. Zo hebben maar 37.000 Nederlanders in het buitenland zich geregistreerd voor de verkiezingen. Hun stemmen zijn bovendien nog steeds niet allemaal omdat velen te laat aankwamen. Er zijn er in totaal maar zo'n 26.000 geldig verklaard.

De oplossing volgens Keij? 'Digitaal stemmen.' Dat scheelt gedoe met papieren, en voor hemzelf vijftien uur in het vliegtuig van en naar New York. 'Een hoop tijd en kosten.' Jan van Zanen sluit zich hier bij aan: 'Het is niet mijn rol, maar ik zou het kabinet graag oproepen om gauw werk te maken van elektronisch stemmen. Wij in Den Haag werken daar graag aan mee.'